گروه نرم افزاری آسمان

.فواید تغذیه با شیر مادر از منظر قرآن‌





اشاره

خدیجه باقری دهکردی «1»، فاطمه علی اکبری «2»، شهناز مجاهد «3»

چکیده:

در دو دهه اخیر، بدنبال دستیابی مجامع علمی جهان به شناخت نو و همه جانبه نسبت به ارزش، اهمیت و نقش شیر مادر در تامین سلامت و بقای کودک، شاهد رویکرد جهانی به ترویج تغذیه با شیر مادر بوده‌ایم. اما متجاوز از 14 قرن است که در آموزشهای اسلامی با جامعترین، زیباترین و قوی‌ترین انگیزش‌ها، نکات مهمی درباره شیر مادر در قالب توصیه ها و آموزشها مطرح شده است. آگاهی از این توصیه‌ها و استفاده به جا از آنها کارآمدترین و مؤثرین انگیزه‌های ترویج تغذیه کودکان با شیر مادر را در پی خواهد داشت.
روش کار: این مطالعه به صورت مرور سیستماتیک در سایتها، مجلات و کتابهای مرتبط صورت گرفته است نتایج: در تمام منابع اسلامی همچون قرآن کریم (که بعنوان مهمترین و اساسی‌ترین منبع و در حقیقت قانون اساسی اسلام است)، روایت پیامبر اکرم (ص) و معصومین (ع) و نیز کتب فقهی مطالب جالب و مهمی در مورد تغذیه با شیر مادر و آثار و احکام آن وجود دارد. خدا در 8 آیه قرآن مستقیما بحث شیر مادر را مطرح کرده است که آیه 233 سوره بقره از مهمترین آیه در این‌باره است این آیه با «وَ الْوالِداتُ یُرْضِعْنَ أَوْلادَهُنَّ حَوْلَیْنِ کامِلَیْنِ لِمَنْ أَرادَ أَنْ یُتِمَّ الرَّضاعَةَ» آغاز می‌شود. و به جای کلمه متعارف ام به‌معنای مادر از کلمه والدات (جمع والده) استفاده شده است. براساس آیه 233 سوره بقره در کلمه «حولین
______________________________
(1). کارشناس مامایی (دانشگاه علوم پزشکی شهر کرد).
(2). دکترای پرستاری دانشگاه علوم پزشکی اصفهان (عضو هیئت علمی دانشگاه).
(3). کارشناسی ارشد مامایی دانشگاه علوم پزشکی یزد (عضو هیئت علمی دانشگاه). Email: ghasedak .. 3 I yahoo. com ص: 341
کاملین» دو سال تمام و نیز آیه 14 سوره لقمان یک دوره شیردهی کامل، 24 ماه است. اما با استنباط از آیه 15 سوره احقاف حد اقل مدت شیردهی برای کودکی که 9 ماه زندگی جنینی را پشت سر گذاشته 21 ماه است. به لحاظ اهمیت فوق العاده استمرار تغذیه کودک با غذای مناسب هم در آیه 233 سوره بقره و هم در آیه 6 سوره طلاق بر ضرورت مشاوره کارشناسی در مورد چگونگی از شیر گرفتن کودک تاکید شده است از مضمون آیه 2 سوره حج، هم آغوشی شیرخوار و مادر استنباط می‌شود
. بحث و نتیجه‌گیری: در اکثر مطالعات بررسی‌شده بر سودمندی تغذیه کودک بر شیر مادر اشاره شده است که آگاهی از این توصیه‌ها و استفاده به جا از آنها کارآمدترین و موثرترین انگیزه‌های ترویج تغذیه کودکان با شیر مادر را در پی خواهد داشت.

واژه‌های کلیدی:

فواید- شیر مادر- قرآن‌

مقدمه:

در دو دهه اخیر، بدنبال دستیابی مجامع علمی جهان به شناخت نو و همه جانبه نسبت به ارزش، اهمیت و نقش شیر مادر در تامین سلامت و بقای کودک، شاهد رویکرد جهانی به ترویج تغذیه با شیر مادر بوده‌ایم. تقریبا هرماهه اطلاعات جدیدی که حاکی از بی‌مانندی شیر مادر برای حفظ و ارتقای سلامت و رشد و تکامل مطلوب کودکان و حتی باقی ماندن آثار استثنایی آن بر سلامت دوران بزرگسالی کسانی که دوران شیرخواری را با بهره‌گیری از شیر مادر پشت سر گذاشته‌اند، منتشر می‌گردد و بر سودمندیهای ویژه تغذیه با شیر مادر برای کودک، مادر و جامعه تأکید می‌شود. اما متجاوز از 14 قرن است که در آموزشهای اسلامی با جامعترین، زیباترین و قوی‌ترین انگیزش‌ها، نکات مهمی درباره شیر مادر در قالب توصیه‌ها و آموزشها مطرح شده است. آگاهی از این توصیه‌ها و استفاده به جا از آنها کارآمدترین و مؤثرین انگیزه‌های ترویج تغذیه کودکان با شیر مادر را در پی خواهد داشت،
ص: 342

یافته‌ها:

شیر مادر در منابع اسلامی:

در تمام منابع اسلامی همچون قرآن کریم (که بعنوان مهمترین و اساسی‌ترین منبع و در حقیقت قانون اساسی اسلام است)، روایت پیامبر اکرم (ص) و معصومین (ع) و نیز کتب فقهی مطالب جالب و مهمی در مورد تغذیه با شیر مادر و آثار و احکام آن وجود دارد.

شیر مادر در قرآن کریم:

اشاره

آیات قرآنی که مستقیما بحث شیر مادر در آنها مطرح شده شامل آیات زیر می‌باشند:
1- آیه 233 سوره بقره- این آیه به اعتباری، مهمترین آیه در خصوص شیر مادر است.
2- آیه 15 سوره احقاف
3- آیه 14 سوره لقمان
4- آیه 23 سوره نساء- این آیه ناظر به ارتباط خویشاوندی رضاعی است.
5- آیه 6 سوره طلاق
6- آیه 2 سوره حج
7- آیه 7 سوره قصص
8- آیه 12 سوره قصص‌

نکات مهمی که از آیات قرآنی مربوط به شیر مادر می‌توان آموخت:

حق شیر دادن و شیر خوردن:
آیه 233 سوره بقره با «وَ الْوالِداتُ یُرْضِعْنَ أَوْلادَهُنَّ حَوْلَیْنِ کامِلَیْنِ لِمَنْ أَرادَ أَنْ یُتِمَّ الرَّضاعَةَ» آغاز می‌شود. در این آیه به جای کلمه متعارف ام به‌معنای مادر از کلمه والدات (جمع والده) استفاده شده است. والده به مادری گفته می‌شود که کودک را زاییده است درحالی‌که معنای ام، هم مادر و هم کسی را که بر جایگاه مادری نشسته شامل می‌شود. به عبارت دیگر حق شیر دادن متعلق به والده است.
مدت توصیه‌شده و حد اقل: براساس آیه 233 سوره بقره در کلمه «حولین کاملین» دو سال تمام و نیز آیه 14 سوره لقمان یک دوره شیردهی کامل، 24 ماه است. اما با استنباط از آیه 15 سوره احقاف حد اقل مدت شیردهی برای کودکی که 9 ماه زندگی جنینی را پشت سر
ص: 343
گذاشته 21 ماه است. بدیهی است این میزان حد اقل به هر مقدار که از طول مدت بارداری کم شده باشد افزایش خواهد یافت و این نیز از شگفتیهای قابل تامل در آموزش‌های قرآنی است که می‌توان با کمک یافته‌های علمی روز آن را توضیح داد.

اجتناب از زیان رساندن به مادر و پدر:
با همه اهمیت شیر مادر در آیه 233 سوره بقره عبارت «لا تُضَارَّ والِدَةٌ بِوَلَدِها وَ لا مَوْلُودٌ لَهُ بِوَلَدِهِ» ناظر بر مسائل مهم دیگری است که نباید از نظر دور بماند. برخی محققین از همین بخش آیه به‌عنوان یک مصداق ضرورت فاصله‌گذاری منطقی میان زایمان‌ها را مورد توجه قرار داده‌اند.
ضرورت مشاوره فنی و کارشناسی در خصوص از شیر گرفتن: به لحاظ اهمیت فوق العاده استمرار تغذیه کودک با غذای مناسب هم در آیه 233 سوره بقره و هم در آیه 6 سوره طلاق بر ضرورت مشاوره کارشناسی در مورد چگونگی از شیر گرفتن کودک تاکید شده است.
حساسیت موضوع تغذیه کودک با شیر مادر و ضرورت مراعات امر و نهی پروردگار
شیر مادر، برای کودکان نارس نیز مناسب‌ترین غذاست:
اگر چه در روایات متعددی این موضوع مورد اشاره اجمالی است، از مفاد آیه 15 سوره احقاف نیز به وضوح می‌توان مناسب بودن تغذیه شیرخوار نارس با شیر مادر خودش را دریافت. جالب توجه است مادرانی که کودکان نارس بدنیا می‌آورند، تا حدود 2 هفته تا 21 روز آغوز ترشح می‌کنند، درحالی‌که مدت ترشح آغوز در کودکان غیر نارس 5- 4 روز است. این نکته با توجه به عدم کمال سیستم ایمنی نوزاد نارس بسیار جالب و شگفت‌انگیز و در عین حال مؤید بی‌مانندی شیر مادر است.

هم‌آغوشی مادر و کودک:
از مضمون آیه 2 سوره حج، هم‌آغوشی شیرخوار و مادر استنباط می‌شود. امروزه بحث هم‌اتاقی مادر و کودک یا به اصطلاح
Rooming in
مورد تاکید است تا کودک را پس از ولادت از مادر جدا نسازند و در همان اتاق نزدیک مادر قرار دهند. شکل تکامل یافته هم‌اتاقی هم‌آغوشی است. تماس هرچه نزدیک‌تر مادر و شیر
ص: 344
خوار، لمس بدن، بوییدن، نگاه‌کردن و فکر کردن به کودک توسط مادر در افزایش ترشح پرولاکتین و اکسی‌توسین نقش دارد.

حقوق مادری:
رعایت حقوق فرزندان توسط والدین، بارها مورد تاکید قرار گرفته است.
اما در میان عواملی که تاکید بیشتر در مورد حقوق مادر را مطرح می‌کنند، از شیر دادن مادر به فرزند نام برده شده است. این نکته در بخش آغازین آیه 15 سوره احقاف مطرح گردیده است.

شیر مادر در احادیث و روایات‌

اشاره

مساله‌ای به اهمیت تغذیه کودک با شیر مادر که در آیات متعدد قرآنی مطرح شده است، طبیعی است که در احادیث شریفه نیز به اشکال مختلف مورد بحث قرار گیرد.

شیر مادر بی‌نظیر است:

این کلام رسا و ژرف از حضرت رسول اکرم (ص) که فرمود: «لیس للصبی لبن خیر من لبن امه» یعنی برای کودک هیچ شیری بهتر از شیر مادرش نیست، کاملترین بیان در اهمیت تغذیه کودک با شیر مادر (بخصوص مادر خودش) را در بر دارد که می‌توان براساس یافته‌های علمی روز به تفسیر علمی این کلام مبادرت ورزید.

شیر مادر مبارک‌ترین غذای کودک است:

این جمله مبارک امیر المؤمنین (ع) که کودک با هیچ شیری تغذیه نمی‌شود که به اندازه شیر مادر خودش مبارک و یا بابرکت باشد نیز همانند کلام حضرت رسول اکرم (ص) بیانی کامل، نغز و پرمغز و در عین کوتاهی در بردارنده دنیایی از اطلاعات و همه سونگری است‌

حق تغذیه کودک با آغوز:

جایگاه آغوز در تامین سلامت و بقاء کودک در حساس‌ترین ایام حیات نوزاد و تاکیدات مکرر روایات بر استفاده از شیر مادر از آغاز ولادت کودک منشاء صدور فتاوای وجوب بهره‌مند ساختن نوزاد از آغوز شده است. گرچه فقهای معاصر به واجب بودن تغذیه کودک با آغوز همانند برخی اسلاف خود مستقیما" فتوا نمی‌دهند اما به کارگیری تدابیری را که تامین‌کننده سلامت و بقاء کودک است ضروری می‌دانند. شیر دادن کمتر از 21 ماه، ستم به کودک است.
ص: 345
در روایات اسلامی با استناد به آیه 15 سوره احقاف حد اقل زمان شیر دادن به کودک 21 ماه و حد مطلوب و کامل آن با استناد به آیه 233 سوره بقره 24 ماه ذکر شده است. دادن غذای تکمیلی را نیز از زمان رویش اولین دندان‌های شیری پیشین فک تحتانی (6 ماهگی) توصیه فرموده‌اند.

تغذیه انحصاری کودک با شیر مادر تا 6 ماهگی:

در چندین روایت بر کفایت شیر مادر در تامین آب و غذای کودک هنگامی که به‌طور انحصاری مورد استفاده قرار می‌گیرد (تا سن 6 ماهگی) تاکید شده است. لذا آنچه که امروزه به‌عنوان نتیجه تحقیقات علمی روز، در کفایت شیر مادر به هنگام تغذیه انحصاری‌Exclusive Breast Feeding عنوان می‌شود، در روایات معصومین علیهم السّلام از پیش مطرح بوده است. جابر بن عبد ا ... انصاری از حضرت رسول اکرم (ص) نقل می‌کند که فرمود: خداوند متعال روزی کودک را در دو پستان مادر قرار داده است. در بخشی آب و در بخش دیگر غذای او را و از هنگام ولادت کودک، به تناسب نیاز هر روز وی، روزی متناسب آن روز او را مقرر فرموده است.
در توصیه حضرت امام صادق (ع) به همسرشان با تاکید به شیر دادن از هر دو پستان در هربار شیر دادن به تامین آب و غذای کودک اشاره شده است. دانش روز ثابت‌کرده رقیق بودن شیری که در آغاز هربار شیر خوردن دریافت می‌شود برای تامین آب مورد نیاز و رفع حس تشنگی کودک است و به عکس ترکیب شیر پسین که چرب‌تر، غلیظتر و متراکم تر است سبب سیر شدن کودک می‌شود.

شیر دادن از هر دو پستان:

اگر چه فعلا تاکید خاصی روی شیر دادن از هر دو پستان در هربار شیر دادن نمی‌کنند، اما در روایات نقل‌شده از معصومین علیهم السّلام از جمله دو روایتی که در مورد تغذیه انحصاری کودک با شیر مادر مطرح شد، این تاکید وجود دارد که با عنایت به تغییر ترکیب شیر پیشین و پسین بهتر است در هربار شیر دادن اول یک پستان تخلیه و سپس از پستان دیگر استفاده شود تا هم شیر باکیفیت مناسب‌تر در اختیار کودک قرار گیرد و هم تحریک شیرسازی در هر دو پستان صورت گیرد.
ص: 346
تغییرات تدریجی ترکیب شیر مادر: همان روایت ذکرشده در مورد تغذیه انحصاری کودک با شیر مادر، جای تامل بسیار دارد و از موضوع شگفت‌انگیز تغییر تدریجی ترکیب شیر مادر در طول دوران شیردهی حکایت می‌کند. این تغییرات با تغییرات نیازهای غذایی و ایمونولوژیک شیرخوار هماهنگ است و در عین حال که انسان می‌تواند همین شیر مادر را به مثابه مائده الهی، تابلوی حکمت خداوندی ببیند در همان حال نیز خاضعانه در برابر غنای آموزشهای اسلامی و همه سونگری و هماهنگی آن‌ها با اسرار خلقت زانو بزند.

هم‌آغوشی مادر و کودک:

از حضرت امام جعفر صادق (ع) نقل‌شده که آغوش چپ مادر، جایگاه مناسب‌تر شیرخوار است و تحقیقات دانشگاه کورنل، دلیل این ترجیح را توضیح می‌دهد.

شیر دادن به هنگام شب:

امروزه براساس دانش نوشناخته و نوآور کرونوبیولوژی که در آموزشهای اسلامی ریشه‌ای به قدمت 1400 سال دارد، تغییرات ترشح هورمون‌ها و کاهش و افزایش آن‌ها در ساعات مختلف شبانه روز بررسی گردیده و نشان می‌دهد چنانچه مادران شیرده پس از نیمه شب یکی دوبار به کودکان خود شیر دهند سطح پایه‌ای هورمون پرولاکتین افزایش می‌یابند و تضمین یک شیردهی موفق را میسر می‌سازد که در آموزشهای اسلامی با ثواب فراوان مورد توصیه قرار گرفته است‌

شیر دادن از پستان همانند جهاد در راه خدا:

وقتی که حضرت رسول اکرم (ص) در فضیلت جهاد سخنرانی می‌فرمود و بانوان مسلمان در ملاقات با ایشان از محرومیت خود از مشارکت در جهاد گلایه می‌کردند، آن حضرت طی حدیث مفصلی فرمود:
«آیا راضی نیستید هنگامی که یکی از شما از همسر خود درحالی‌که او از شما خشنود است باردار شود ثواب کسی را دارد که روزها روزه بگیرد و شب‌ها برای عبادت خدا بپاخیزد و چون زایمان کند هر جرعه‌ای که از شیر او درآید و هربار که طفل پستان او را می‌مکد برای هر جرعه و هربار مکیدن ثوابی است و اگر برای شیر دادن و مراقبت از کودک شیرخوار شبی بیدار گردد پاداشی معادل آزاد کردن هفتاد بنده در راه خدا دارد»
ص: 347

نتیجه‌گیری:

1- در قرآن کریم حد اقل 8 بار به‌طور مستقیم به شیر مادر اشاره شده است.
2- در روایات معصومین علیهم السّلام نیز در مورد شیر مادر، اهمیت و ارزش آن و حتی آداب شیر دادن مطالب بسیاری وجود دارد.
3- براساس رهنمودهای اسلامی، شیر دادن از پستان، یک ارزش است و مادر شیرده اجر مجاهد در راه خدا و عبادت مقبول مداوم را دارد.
4- توصیه شده است مادران مدت 2 سال کامل به کودکان خود شیر بدهند اما حد اقل مدت شیر دادن نباید از 21 ماه کمتر باشد.
5- دادن آغوز به شیرخوار به‌عنوان یکی از حقوق کودک مورد تاکید قرار گرفته است.
6- شیر مادر به تنهایی تامین‌کننده آب و غذای کودک تا حدود سن 6 ماهگی است. از زمان آغاز رویش دندان‌های کودک غذای تکمیلی همراه شیر دادن از پستان توصیه شده است.
7- توصیه شده است مادران در هربار شیر دادن، از هر دو پستان به شیرخوار شیر بدهند و نیز اگر یکی دو بار در نیمه شب به کودک شیر بدهند برای آنها اجر فراوانی خواهد بود.
8- پیامبر اکرم (ص) فرموده است برای کودک هیچ شیری بهتر از شیر مادرش نیست.
دانش روز با بررسی تغییرات کمی و کیفی شیر مادر در طول دوران شیردهی تفسیر مناسبی برای این کلام اعجازآمیز ارائه می‌کند و شیر مادر را حتی برای نوزاد نارس نیز بهترین انتخاب می‌داند.
ص: 348

عسل شفابخشی رنگارنگ‌

اشاره

سید روح اللّه نجاری «1»
قرآن معجزه آخرین نبی آسمانی است و یکی از جنبه‌های اعجاز آن اعجاز علمی این کتاب است. عسل که در قرآن از آن به فِیهِ شِفاءٌ لِلنَّاسِ" یادشده یکی از همین موارد است که در اینجا به خواص آن اشاره می‌شود.
عسل از قرن‌ها پیش هم به‌عنوان غذا و هم به‌عنوان دارو مورد استفاده بشر قرار می‌گرفته.
پرورش زنبور عسل به منظور تهیه عسل، برمی‌گردد به 700 سال پیش از میلاد مسیح.
برای مدت‌ها عسل به‌عنوان یک ماده خوراکی مقدس و نادر شناخته می‌شده. در زمان باستان از عسل بیشتر در مراسم مذهبی به‌عنوان ماده‌ای برای تکریم خدایان استفاده می‌شده. همچنین از عسل برای مومیایی کردن مردگان نیز بهره می‌جستند.
از این گذشته به‌عنوان دارو و وسیله‌ای برای آراستن و زیبایی نیز به کار می‌رفته. در تاریخ این‌طور آمده که برای مدت‌ها، تنها خانواده‌های ثروتمند، توان استفاده از عسل را داشتند چرا که این ماده آن‌قدر گران بوده که تنها خانواده‌های متمول قدرت خرید آن را پیدا می‌کردند
عسل یکی از هدیه‌های ارزنده و پرارزش طبیعت می‌باشد که در قرآن از آن به‌عنوان فیه شفا للناس (شفای مردم در آن است) یاد می‌کند. همچنین یک محصول غذایی مفید و یک اکسیر پرارزش است که قرن‌ها پیش به‌عنوان عالی‌ترین و مقوی‌ترین غذاها شناخته‌شده و به‌واسطه ویژگی‌های شفابخش خود به‌عنوان دارو در درمان اکثر بیماری‌ها در بین تمام ملل کاربرد داشته است. این ماده شفابخش مهمترین منبع مواد قندی شناخته شده است که 15 نوع قند دارد و بسیاری از مواد مورد نیاز بدن را تامین می‌کند.
______________________________
(1). دانشجوی پرستاری دانشگاه علوم پزشکی شهید صدوقی یزد. Email: roohollah. najjari I yahoo. com ص: 349
زنبور عسل در قرآن کلمه نحل به معنی زنبور عسل در آیات 68 و 69 سوره نحل در جزء 14 قرآن کریم آمده است. در تفسیر آیه 68 چنین آمده است، پروردگارت به زنبور عسل وحی فرستاد! در اینجا لحن قرآن به طرز شگفت‌انگیزی تغییر می‌یابد، در عین ادامه دادن بحث‌ها در زمینه نعمت‌های مختلف الهی و بیان اسرار آفرینش در این سوره، سخن از زنبور عسل و سپس خود عسل به میان می‌آورد. اما شکل یک ماموریت الهی و الهام مرموز که نام وحی بر آن گذارده شده است. نخست می‌گوید:" و پروردگارت به زنبور عسل وحی کرد که خانه‌هایی از کوهها و درختان و داربست‌هایی که مردم می‌سازند انتخاب کن".* نخستین ماموریت زنبوران در این آیه ماموریت خانه‌سازی ذکر شده است.
و این شاید به خاطر آن است که مساله مسکن مناسب نخستین شرط زندگی است و به دنبال آن فعالیت‌های دیگر، امکانپذیر است. در آیه 69 سوره" نحل"، دومین ماموریت زنبور عسل شروع می‌شود، چنانکه قرآن می‌فرماید:" ما به او الهام کردیم که سپس از تمام ثمرات تناول کن و راههایی که پروردگارت برای تو تعیین کرده، به راحتی بپیما".
سرانجام، آخرین مرحله ماموریت آنها بصورت یک نتیجه، این‌چنین بیان می‌کند، از درون زنبوران عسل، نوشیدنی مخصوص خارج می‌شود که رنگ‌های مختلفی دارد، جالب اینکه دانشمندان از طریق تجربه به این حقیقت رسیده‌اند که زنبوران به هنگام ساختن عسل آن‌چنان ماهرانه عمل می‌کنند که خواص درمانی و دارویی گیاهان کاملا محفوظ مانده و به عسل منتقل می‌شود. و در ماجرای برنامه زندگی زنبوران عسل و ارمغانی که آنها برای جهان انسانیت می‌آورند، که هم غذاست و هم شفا و هم درس زندگی، نشانه روشنی از عظمت و قدرت پروردگار است، برای جمعیتی که می‌اندیشند. فرایند اعجاب‌انگیز تهیه عسل از چرخش زنبورها به دور گل‌ها شروع می‌شود. آنها در همین حال شهد گل‌ها را در دهان خود جمع می‌کنند. شهد گل‌ها با آنزیم مخصوصی که در بزاق دهان زنبور وجود دارد، ترکیب‌شده و طی یک فرایند شیمیایی تبدیل به عسل می‌شود. زنبورها، عسل را به داخل کندو می‌برند و آن را درون حفره‌ها و دیواره‌های هر
ص: 350
مجموعه مقالات قرآن و طب ج‌4 399
شبکه از کندو ذخیره می‌کنند. ارتعاشی که از بال زدن‌های آنها ایجاد می‌شود، کار تهویه را انجام داده و موجب می‌شود رطوبت بیش از اندازه آن از بین رفته و آماده مصرف گردد. عسل در محدوده رنگ‌ها متفاوتی از جمله سفید، کهربایی، قرمز، قهوه‌ای و تقریبا سیاه درست می‌شود. طعم و حالت آن به شهد گل‌هایی که عسل از آن تهیه می‌شود، بستگی دارد. بیشتر زنبورها عسل را از شهد گل‌هایی نظیر شبدر، یونجه، خلنگ، و اقاقیا درست می‌کنند، اما می‌توان گفت که عسل از گل‌های متفاوت از جمله سنبل و آویشن نیز می‌تواند گرفته شود.

خواص درمانی عسل:

اشاره

عسل نه تنها یک غذای کامل، بلکه اکسیری پرارزش است که سالهای سال به‌عنوان دارو برای درمان بیماری‌ها استفاده شده است و حاوی حد اقل 80 ماده مفید برای انسان است که از این لحاظ هیچ ماده غذایی در جهان یارای رقابت با آن را ندارد. در باب خواص درمانی عسل نکات بسیاری وجود دارد، از جمله می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

1- عسل در جلوگیری از پوسیدگی دندان:

پوسیدگی دندان امریست شایع به خصوص در افرادی که از شیرینی‌های مصنوعی استفاده می‌کنند اما در تحقیقات دو تن از محققان به نام‌های وسبورن و نوزیسکین‌وست این نتیجه حاصل شد که افرادی که از عسل استفاده می‌کنند (روزانه 70 گرم) به پوسیدگی دندان مبتلا نشده‌اند. علاوه بر اینکه عسل قندی طبیعی است، خاصیت ضد میکروبی آن نیز در پیشگیری از پوسیدگی مؤثر است و همچنین در رشد استخوانها و درمان نرمی استخوان و تقویت لثه بسیار سودمند می‌باشد. اگر عسل با ذغال طبی مخلوط شود باعث سفیدی و براقی دندان‌ها می‌شود.

2- عسل در طب کودکان:

مصرف عسل در کودکان می‌تواند باعث افزایش وزن آنها شده و حال عمومی کودک را بهبود بخشد، نیز نیاز کودک به ویتامین
B 6
را پاسخ می‌گوید. البته به علت احتمال ایجاد واکنش‌های حساسیتی استفاده از عسل برای کودکان تا زیر 1 سال ممنوع است.
ص: 351

3- عسل و بیماری‌های پوستی:

کاربرد عسل در التیام زخم‌ها به مصر قدیم برمی‌گردد. در گذشته درمان زخم‌های کهنه و چرکی با عسل متداول بوده است، هم‌اکنون نیز این ماده برای درمان زخم‌های پوستی مزمن کاربرد دارد، رشد میکروب‌ها را متوقف کرده و پوست و اعصاب را تغذیه می‌نماید. عسل برای درمان زخم سپتیک از ساولون بهتر عمل کرده و در درمان عفونت‌های پوستی بهبود سریع‌تری نسبت به پماد آمپی‌سیلین نشان داده است، عسل ضد کاندیدا و تریکوفیتون منتاگروفیتیس است و در درمان عفونت های پوستی ناشی از این دو بسیار مؤثر است. نیز این ماده به علت سازوکار رطوبت‌گیری خود، موجب کاهش ادم زخم‌شده، در تسریع فرایند التیام مفید است. وجود ماده‌ی اینهیبین که خاصیت ضد باکتریایی دارد، احتمالا از طریق از بین بردن باکتری‌های زخم‌های بستر موجب تسریع التیام آنها می‌شود. در یکی از بررسی‌هایی که در هند انجام‌شده، محققان خواص دارویی عسل را با درمان قراردادی (سولفادیازین) بر روی 104 بیماری که دارای سوختگی درجه یک بودند، امتحان کردند. پس از گذشت یک هفته از شروع درمان 91 خ از بیمارانی که تحت معالجه با عسل قرار گرفته بودند، هیچ‌گونه عفونتی نکردند. این در حالی است که تنها 7 خ از افرادی که از دارو استفاده کرده بودند، دچار عفونت نشدند. همچنین بسیاری از بیمارانی که در گروه درمانی عسل قرار گرفته بودند، قادر شدند تا خیلی زودتر بهبود پیدا کنند. یکی دیگر از مزایای عسل در تحقیقی که بر روی افراد سزاریانی و هیسترکتومی (بیرون آوردن رحم) انجام شد، کاملا مشهود است. بدن این افراد خیلی زودتر از سایرین، از کلیه عفونت‌ها پاک شد و خیلی زودتر از بیمارستان مرخص شدند.
واکنش شفابخش عسل آن هم زمانی که به صورت موضعی استعمال می‌گردد، از روند خاصی پیروی می‌کند. از آنجایی‌که عسل به‌طور اخص از گلوکز و فروکتوز (دو نوع قندی که آب زیادی به خود جذب می‌کنند) تشکیل‌شده، به همین دلیل آبی را که در روی زخم‌ها جمع می‌شود را به خود جذب می‌کنند، ازاین‌رو رشد باکتری‌ها و قارچ‌ها در آن محل
ص: 352
متوقف می‌شود. این میکروارگانیسم‌ها (همان موجودات ذره‌بینی" قارج و باکتری") در محیطهای مرطوب و نمدار رشد می‌کنند.
همچنین عسل خام دارای آنزیمی به نام گلوکز اکسیداز می‌باشد که وقتی با آب مخلوط می‌شود، پراکسید هیدروژن تولید می‌کند که این ماده خود به‌عنوان نوعی ضدعفونی‌کننده خفیف شناخته می‌شود. علاوه بر آنزیم‌های خاصی که در عسل یافت می‌شوند و نقش مرهم را ایفا می‌کنند، عسل شامل آنتی اکسیدان فلاونوید نیز می‌باشد که نقش آنتی باکتریال را اجرا می‌کند. یکی از ضد اکسیدانها، چینوسمرین نام دارد که تنها مختص به عسل می‌باشد، پژوهشگران هم‌اکنون در حال مطالعه این عنصر هستند تا با خواص ضد اکسنده آن بیشتر آشنا شوند. یکی دیگر از مطالعات آزمایشگاهی بر روی عسل سترون‌نشده نشان داده است که این ماده واکنش بجایی در مقابل استافیلوکوک (باکتری که در همه جا وجود دارد و باعث ایجاد عفونت در زخم‌های باز می‌شود) از خود نشان می‌دهد. عسلی که رنگ آن کمی تیره‌تر است، به‌ویژه عسلی که از گل‌های گندم سیاه درست شده باشد حاوی مقادیر بیشتری آنتی اکسیدان نسبت به سایر انواع عسل‌ها می‌باشد. همچنین عسل خام و عسلی که تحت فرآیندهای شیمیایی قرار نگرفته باشد، دارای مزایای بیشتری نسبت به انواع مشابه خود می‌باشد.

4- عسل و بیماری‌های گوارشی:

عسل به علت داشتن بعضی آنزیم‌ها به هضم غذا کمک می‌کند، مثل: لیپاز، آمیلاز، ساکاراز و ... عسل از شدت هیپراسیدیته معده می‌کاهد و می‌تواند در افراد مبتلا به ترش کردن یا رفلاکس مؤثر باشد، برای زخم معده و التهاب آن نیز مفید است. از سایر مصارف درمانی عسل می‌توان به اثرات کمک درمانی در بیماری سل، التهاب ریه، آسم و ذات الریه اشاره کرد، همچنین می‌توان از اثرات کمکی آن در انواع زخم و التهاب‌های قرینه و سوزشهای چشم نام برد. عسل در درمان بیماری‌های زنان و زایمان، بیماریهای قلبی، بیماریهای کلیوی و بیماریهای اعصاب نقش به سزایی داشته است، نیز در
ص: 353
درمان بیماریهای خونی مفید بوده، گلبولهای قرمز و هموگلوبین را افزایش می‌دهد و خاصیت ضد خون‌ریزی دارد، ازاین‌رو می‌تواند نقص ویتامین‌K بدن را جبران کند.
عسل تاثیر بسیار مهمی روی عضلات قلب و تحریک و تقویت آن دارد و فشار خون را تنظیم و از سکته قلبی جلوگیری می‌کند. ابو علی سینا درباره خواص عسل در کتاب معروف" قانون در طب" می‌نویسد:" عسل دستگاههای درونی بدن را تقویت، نیرو را زیاد و اشتها را باز می‌کند. عسل جوانی را جاودان و حافظه را نیرو می‌بخشد. عسل در محو زخم‌های چرکین و ریشه‌دار موثر است و به درمان آنها کمک می‌کند، تاریکی دید را می‌زداید و بهترین درمان عفونت‌های لثه است. همچنین دردهای شکم، سرفه، مارگزیدگی، اختلالات تنفسی و دردهای مفصلی را تسکین می‌دهد." صحبت از اثرات درمانی عسل مجال بیشتری لازم دارد که در اینجا به بعضی اثرات آن اشاره کردیم.

عسل درمانی:

خواص اثبات‌شده دارویی عسل در علم پزشکی به شرح زیر است:
1- خواص ضد باکتریایی و آنتی بیوتیکی و همچنین خاصیت ضد التهابی عسل.
2- گلوکز و فروکتوز عسل سریعا جذب‌شده و به انرژی تبدیل می‌شوند.
3- اعمال کبد را فعال کرده و در دفع سموم از کبد موثر است.
4- حرکات و ترشحات روده را بهبود می‌بخشد.
عسل دارای یک اثر ملین بوده و ترشحات روده‌ها را تحریک می‌کند. فشار اسمزی بالا، وجود ترکیبات معطر و استیل‌کولین باعث بروز این اثرات می‌شود.

سایر خواص مفید عسل طبیعی‌

عسل و حافظه:

از نظر علمی صمغ موجود در عسل جدار عروق را نرم نگه می‌دارد و در نتیجه مواد غذایی بهتر به مغز و اعصاب می‌رسد و مطالب بهتر در حافظه می‌ماند و کمتر به دست فراموشی سپرده می‌شود. از طرفی ویتامین‌D موجود در عسل اعمال بین کلسیم و فسفر را تنظیم می‌کند، و درنتیجه اعصاب کار خود را خوب انجام می‌دهند.
ص: 354

عسل و انرژی:

عسل به علت داشتن گلوکز و فروکتوز باعث تولید انرژی سریع (سوختن گلوکز) و طولانی (سوختن فروکتوز) می‌گردد. این قندها بدون هضم اولیه جذب می‌شوند و از طریق عروق خونی که دیواره روده‌ها را پوشانده وارد جریان خون شده سپس از طریق ورید وارد کبد می‌گردند و در آنجا به گلیکوژن تبدیل می‌شوند. این ماده توسط بدن برای تولید انرژی بکار می‌رود. مصرف مرتب عسل برای تقویت قوای جنسی و درمان ناتوانی‌های آن بسیار موثر است؛ که از عسل با روشهای مختلف و ترکیب با عصاره گیاهان موثر در درمان این ناتوانی‌ها می‌توان بهره گرفت.

عسل و طول عمر:

عسل عمر را طولانی کرده و به تقویت اعضاء و احشاء بدن می‌پردازد، خستگی را برطرف می‌کند. در افزایش نیروی جوانی و قدرت بدنی دخالت مستقیم دارد عسل قادر است رادیکالهای آزاد را خنثی کند. رادیکالهای آزاد نتیجه و پس مانده فعالیت و کار سلولهای بدن است. آنها وقتی با سلولهای سالم روبرو می‌شوند آنها را به شدت آزار می‌دهند و مانع از فعالیت طبیعی و سالم سلول می‌شوند. مصرف روزانه یک قاشق عسل گردش خون در رگ‌ها را تسریع می‌بخشد و موجب تولید آنتی اکسیدانهای خاصی در بدن انسان می‌شود. این امر در دویست و بیست و هفتمین نشست جامعه دارویی آمریکا که در 28 مارس سال 2004 در کالیفرنیا برگزار شد، به اثبات رسید. در این همایش" هیدرون گرس" زیست شیمیدان و همکارانش 25 تحقیق مشابه را از دانشکده دیویس کالیفرنیا ارائه دادند. طی این مطالعات، افراد تحت آزمایش علاوه بر رژیم غذایی روزانه خود، یک قاشق سوپخوری عسل مصرف می‌کردند. پس از اینکه محققان نمونه‌های خونی آنها را در طی فواصل زمانی معین، بر روی نمودار بردند، به این نتیجه رسیدند که ارتباط مستقیمی میان مصرف عسل و میزان پلی‌فنولیک (نوعی آنتی اکسیدان) در خون وجود دارد

ماسکهای زیبائی با عسل:

عسل نقش مهمی در حفظ و تجدید جوانی بازی می‌کند. خانمها می‌توانند با تهیه ماسکهائی از عسل خالص یا عسل مخلوط با زرده تخم‌مرغ و خامه ترش به
ص: 355
نسبت مساوی بر زیبائی و شادابی پوست خود بیافزایند. می‌توان با عسل انواع ماسکها را برای تبدیل پوستهای خشک به چرب و معمولی تهیه کرد که بسیار موثر است. البته بایستی زیر نظر پزشک باشد.

عسل و بیماریها

عسل و بیماری قلبی:

عسل به دلیل داشتن گلوکز که سهل التجزیه و انرژی‌زاست، تاثیر مهمی روی عضلات قلب در انواع بیماری‌های قلبی دارد و از طرفی باعث تحریک و تقویت قلب، گشاد شدن رگها می‌شود. همچنین عسل جریان خون را افزایش می‌دهد، فشار خون را تنظیم کرده و از سکته قلبی جلوگیری می‌نماید. عسل به کمک دیاستازهایش چربی‌های اطراف قلب را آب می‌کند. به همین دلیل مصرف آن به سالخوردگان و بیماران قلبی توصیه می‌شود. مصرف یک لیوان شربت عسل ولرم (عسل محلول در آب‌میوه) قبل از خواب برای درمان بی‌خوابی بیماران قلبی بسیار مناسب است.

عسل و بیماری‌های دستگاه گوارش و روده:

عسل در به کار انداختن دستگاه گوارش بسیار مفید است؛ باعث کاهش اسیدهای اضافه معده می‌گردد. عسل به‌عنوان دارو برای درمان زخم معده و ورم معده و روده موثر است. به علت داشتن آهن و منگنز به هضم غذا کمک کرده و ترشح شیر معده را به حالت طبیعی برمیگرداند. دردهای معده را از بین می‌برد، اسیدهای درون معده به‌ویژه اسید فرمیک با تخمیر و ترشی روده مبارزه کرده در درمان و عفونتهای روده بسیار موثر است برای بیماران گوارشی بهتر است دو ساعت قبل از ناهار یا ناشتا و سه ساعت بعد از شام با مخلوط آب گرم مقداری عسل مصرف کنند.

عسل و ضعف اعصاب:

مشاهدات بالینی ثابت کرده عسل برای اعصاب مفید می‌باشد. بی‌خوابی، سردرد و ناتوانی را در این نوع بیماری‌ها کاهش داده و ناتوانی عصبی را از بین می‌برد و سیستم اعصاب مرکزی را تقویت می‌کند.

عسل و درمان بیماری‌های کبدی:

کبد سموم باکتری‌ها را خنثی می‌کند و گلیکوژن عامل اصلی مبارزه با سموم باکتری‌هاست؛ با توجه به اینکه مصرف عسل ذخیره گلیکوژن کبد را
ص: 356
افزایش می‌دهد؛ می‌توان به اهمیت عسل در افزایش قدرت کبد در مبارزه با میکروبها پی برد.

عسل و کلیه:

عسل ضدعفونی‌کننده مجاری ادرار است. اگر مخلوط با آب مقطر تغذیه شود باعث زیاد شدن ادرار، رفع تشنگی و خرد شدن سنگ کلیه و مثانه می‌شود مصرف سه بار در روز عسل با روغن زیتون و آب لیمو جهت سنگ کلیه مفید است.
عسل و خون: عسل تنش و کنش بسیار زنده و مثبتی روی میزان هموگلوبین خون دارد و باعث افزایش آن خواهد شد.

عسل و چشم:

عسل عامل شفا در سوختگی‌های مخصوص چشم، آماس و التهاب چشم و درمان شب‌کوری است. عسل همچنین عامل شفای بیماری‌های ناشی از کمبود ویتامین‌A وB است.

عسل و ریه:

عسل در درمان ریه بسیار موثر است. شربت عسل برای از بین بردن سرفه و خلط سینه مسلول نافع است.

عسل و زخمها:

عسل در درمان زخمها، سوختگی و دندان بسیار موثر است. عسل لثه‌ها را محکم و دندان را سفید می‌کند. اگر چای با عسل نوشیده شود برای جلوگیری از پوسیدگی دندان بسیار مفید و موثر است. عسل در افراد دارای حساسیت‌های مختلف بسیار مفید است.

عسل و پوست:

عسل اثر شفابخشی بسیاری روی پوست داشته و به پوست نیرو می‌بخشد. از جمله اینکه پوست را نرم و سفت می‌کند. عسل خواص جذب سریعی دارد: به همین دلیل ترشحات پوستی را جذب و به بافتهای پوششی غذا می‌رساند. عسل ناهمواری های پوستی را صاف می‌کند و زخمهای پوستی حتی عمیق را بسیار زود بهبود می‌بخشد.

عسل و کودکان:

عسل یک غذای بسیار مفید برای کودکان است و در رشد آنها تاثیر به سزائی دارد بهتر است عسل به جای شکر در غذای کودکان استفاده شود مشروط بر آنکه میزان آن از 3 قاشق چایخوری در روز بیشتر نباشد. ضمنا مصرف عسل برای کودکان زیر یک سال توصیه نمی‌شود بدلیل آنکه عسل ممکن است در ایجاد بیماری بوتولیسم در
ص: 357
کودکان زیر یک سال موثر باشد، ولی کودکان بالاتر از یک سال در مقابل این بیماری ایمن هستند. عسل در درمان بیماری‌های کودکان از قبیل کم‌خونی، اسهال، شب‌ادراری، برفک دهان و گلودرد مفید و موثر است.

خواص ضد باکتری و میکروبی عسل:

اشاره

عسل حاوی مواد ضد میکروبی است و هیچ نوع میکروبی قادر به رشد در آن نیست و این عامل ضد ویروسی تشعشع اتمی آن است. به عبارتی دیگر عسل دارای تشعشع رادیواکتیو می‌باشد و چنانچه به نحو احسن نگهداری شود برای مدت طولانی سالم می‌ماند.
عسل آب درون باکتری‌ها را جذب می‌کند و سبب می‌شود که باکتری نتواند زندگی عادی خود را ادامه دهد و رشد و تکثیر یابد. عسل مانند بعضی از آنتی‌بیوتیکها دارای یک خاصیت باکتری و استاتیک است.

خواص ضد قارچ عسل:

عسل به علت داشتن خاصیت ضد قارچی هیچ‌گاه فاسد نمی‌شود و از پاک‌ترین مواد غذائی است که همیشه می‌توان به سلامتی آن اطمینان داشت؛ به دلیل داشتن اسید فرمیک ترش نشده، کپک نمی‌زند و تغییر ماهیت نمی‌دهد.

خواص ضد عفونی:

عسل باعث ضد عفونی زخمها می‌شود و میکروب‌ها را می‌کشد و مانع عفونت مجدد آن می‌گردد. انسان می‌تواند از خاصیت ضد عفونی عسل برای زخمها مخصوصا زخم دهان و عفونتها استفاده نماید
ص: 358

بررسی تأثیر زنجبیل (کپسول زینتوما) بر شدت درد قاعدگی دردناک اولیه‌

اشاره

مرضیه ترشیزی «1»، ناهید گلمکانی «2»
علیرضا سعادتجو «3»، حسن رخشنده «4»

چکیده:

در آیه 17 سوره انسان خداوند می‌فرماید در بهشت شرابهایی با طعم زنجبیل می‌چشاند.
خواص درمانی زنجبیل در مطالعات مختلف بررسی‌شده، عوارض جانبی داروهای رایج در درمان قاعدگی دردناک اولیه سبب شد تا تحقیقی به منظور تعیین تاثیر ریشه زنجبیل (کپسول زینتوما) بر شدت درد قاعدگی دردناک اولیه در دختران دانشجوی ساکن خوابگاه دانشگاه بیرجند انجام دهیم.

روش تحقیق:

در این پژوهش کارآزمایی بالینی متقاطع دوسوکور که بر روی 66 دانشجوی داوطلب دختر ساکن خوابگاه (مبتلا به قاعدگی دردناک) انجام شده است. نمونه‌های لازم جهت پژوهش با استفاده از فرم انتخاب نمونه، انتخاب شدند. سپس فرم مصاحبه جهت آنان تکمیل‌شده و به‌طور تصادفی (یک در میان) در دو گروه مساوی قرار گرفتند. کپسولهای زینتوما و دارونما توسط شرکت گل دارو اصفهان تهیه و کدگذاری شد و تا پایان تجزیه و تحلیل آماری، پژوهشگر از ماهیت کپسول اطلاع نداشت. در سیکل صفر (سیکل کنترل) از واحدهای پژوهش خواسته شد تا بدون دریافت دارو (و یا قبل از مصرف دارو) بیشترین شدت درد قاعدگی (برحسب مقیاس دیداری درد) را در طی 24 ساعت به مدت سه روز اول سیکل قاعدگی در فرم ثبت اطلاعات سیکل کنترل یادداشت نمایند. در سیکل اول، گروه 1
______________________________
(1). کارشناسی ارشد مامایی، مربی- عضو هیئت علمی دانشکده پرستاری مامایی بیرجند. Email: m 3 torshizi I bums. ac. ir
(2). کارشناس ارشد مامایی، مربی- عضو هیئت علمی دانشکده پرستاری مامایی مشهد.
(3). کارشناس ارشد پرستاری، مربی- عضو هیئت علمی دانشکده پرستاری مامایی بیرجند.
(4). دکترای داروسازی، مربی- عضو هیئت علمی دانشکده پزشکی مشهد.
ص: 359
داروی کد 1 و گروه 2 داروی کد 2 دریافت نمودند. در سیکل دوم، گروه 1 داروی کد 2 و گروه 2 داروی کد 1 گرفتند. بیشترین شدت درد قاعدگی در طول سه روز اول قاعدگی و همچنین میزان بهبودی علایم همراه با قاعدگی توسط واحدهای پژوهش در فرم ثبت اطلاعات سیکل درمان ثبت شد. تجزیه و تحلیل آماری با استفاده از نرم‌افزارSPSS مدل 5/ 11 و آزمونهای توزیع فراوانی، تی مستقل انجام شد.

یافته‌ها:

نتایج نشان داد میانگین تغییرات شدت درد قاعدگی قبل و پس از درمان با زینتوما 50/ 5-+ 92/ 3 و این میانگین قبل و پس از درمان با دارونما 78/ 5-+ 20/ 3 بود. دو دارو از نظر میانگین تغییرات شدت درد قاعدگی با یکدیگر اختلاف آماری معنی‌داری ندارند.(p - 0 ,94)
اثر زمان بر مطالعه و ترتیب مصرف زنجبیل و دارونما نیز بررسی شد. نتایج نشان داد زمان بر مطالعه اثر داشته شرایط زمانی مانند زمان تحصیل، امتحانات و یا تغییر فصل در طی مطالعه می‌تواند نتایج مطالعه را تحت تاثیر قرار دهد، اما ترتیب مصرف دارو تأثیری بر مطالعه نداشت. هم‌چنین با مصرف زنجبیل بهبودی برخی از علایم همراه با قاعدگی مانند خستگی، عصبانیت، گرفتگی عضلانی و دفع لخته معنی‌دار بود.

بحث و نتیجه‌گیری:

این نتایج نشان می‌دهد که ریشه زنجبیل می‌تواند در کاهش علایم همراه با قاعدگی دردناک به‌عنوان دارویی مکمل استفاده شود و سبب کاهش عوارض و مشکلات ناشی از دردهای قاعدگی گردد.

واژه‌های کلیدی:

قاعدگی دردناک اولیه، زینتوما، زنجبیل‌

مقدمه:

بی‌شک هر گیاه در طبیعت دارای خواص و فوایدی است و در این بین گیاهانی که در قرآن بر آن تاکید شده دارای خواص بی‌شماری است. در آیه 17 سوره انسان خداوند می‌فرماید در بهشت شرابهایی با طعم زنجبیل می‌چشاند. خواص درمانی زنجبیل در مطالعات مختلف بررسی‌شده که در این پژوهش به بررسی یکی از اثرات درمانی آن بپردازیم.
ص: 360
دیسمنوره یا قاعدگی دردناک اولیه از شایعترین مشکلات زنان و مامایی است. (1). و یکی از علل شایع مراجعه دختران نوجوان به پزشک و بزرگترین علت غیبت از محل کار و مدرسه می‌باشد (2، 3).
در حال حاضر درمان قاعدگی دردناک اولیه در جهت کاهش تولید پروستاگلاندین‌های آندومتری طرح‌ریزی می‌شود. داروهای ضد التهابی غیر استروئیدی گرچه در 90- 80 درصد موارد مؤثرند، اما دارای عوارض جانبی متعددی از جمله افزایش زمان خونروی، نکروزپاپیلری کلیه، کاهش جریان خون کلیه و ... می‌باشند (4).
امروزه زنان در سراسر دنیا برای بهبود مشکلات تولید مثلی مانند قاعدگی، نازایی، مشکلات حاملگی، زایمان و یائسگی از داروهای گیاهی نیز استفاده می‌کنند (5).
زنجبیل بومی منطقه جنوب شرقی آسیا بوده (6) و در سراسر دنیا به‌عنوان ادویه و داروی گیاهی استفاده می‌شود (7).
در دائرة المعارف گیاهان دارویی انگلستان بر تأثیر ضد نفخ، ضد اسپاسم، تحریک‌کننده جریان خون محیطی و اثر ضد التهابی زنجبیل تأکید شده است (6).
زنجبیل علاوه بر اینکه پتانسیل کاهش دردهای قاعدگی را دارد احتمالا به علت مواد مؤثره گوناگون می‌تواند در کاهش و یا درمان علایم همراه با قاعدگی مانند تهوع، استفراغ، خستگی، سردرد و دردهای عضلانی مفید واقع شود.
با توجه به اثرات مختلف زنجبیل و عوارض جانبی داروهای شیمیایی بر آن شدیم تا مطالعه ای با هدف «تعیین اثر کپسول زینتوما (محتوی ریشه زنجبیل) بر قاعدگی دردناک اولیه در دانشجویان دختر ساکن خوابگاه‌های شهر بیرجند» انجام دهیم.

روش پژوهش:

این پژوهش از نوع کارآزمایی بالینی متقاطع دوسوکور می‌باشد. ابتدا به روش غیر احتمالی مبتنی بر هدف دانشجویانی را که معیارهای ورود به پژوهش را داشته و معیارهای حذف را نداشتند، انتخاب و به صورت تصادفی در دو گروه مساوی (37 نفری) قرار گرفته تا قاعدگی دردناک خود را در فرم ثبت اطلاعات سیکل کنترل یادداشت کنند. هم
ص: 361
چنین بیشترین شدت درد در طی روز اول و دوم و سوم برحسب مقیاس دیداری درد (در صورت امکان بدون مصرف مسکن و یا قبل از مصرف مسکن) گرفتند. در سیکل صفر (سیکل کنترل) از آنان خواسته شد جهت تایید قاعدگی دردناک درجه 2 و 3 طبق جدول معیار چندبعدی گفتاری درجه قاعدگی با ذکر میزان و نوع مسکن مصرفی و علایم همراه با قاعدگی دردناک را در فرم ثبت اطلاعات سیکل کنترل ثبت نمایند. (صفر نشانه عدم وجود درد و 10 معادل شدیدترین دردی است که فرد ممکن است تجربه کند.)
با مساعدت دکتر فریبرز معطر و توسط شرکت گل داروی اصفهان کپسول‌های زینتوما و کپسول‌های دارونما هم‌رنگ و هم‌وزن کپسول‌های زینتوما محتوی نشاسته و لاکتوز و یک میلی‌گرم زنجبیل (به خاطر بوی زنجبیل) تهیه و کدگذاری گردید. سپس در پاکت‌های کوچک محتوی 12 عدد کپسول بسته‌بندی شدند. پژوهشگر تا زمان تجزیه و تحلیل داده‌ها از ماهیت کپسول‌ها اطلاعی نداشت.
با شروع سیکل اول (درمان) به واحدهای پژوهش کپسول‌های کدگذاری‌شده به همراه فرم ثبت اطلاعات دوره درمان و مقیاس دیداری درد داده شد، بدین‌گونه که به افراد گروه یک داروی کد یک و به گروه دوم داروی کد 2 داده شده و از آنان خواسته شد تا بیشترین شدت درد قاعدگی را در طی 3 روز اول قاعدگی خود برحسب مقیاس دیداری درد در فرم ثبت اطلاعات دوره درمان ثبت نمایند. به آنان توضیح داده شد که داروی مورد مطالعه را هر 6 ساعت یک عدد در مدت 3 روز اول قاعدگی مصرف نمایند و در صورت عدم تسکین درد با داروی مورد مطالعه و نیاز به مسکن، میزان و تعداد روز مصرف مسکن را یادداشت نمایند. در ضمن جهت اطلاع از صحت مصرف دارو توسط واحدهای پژوهش در پایان هر دوره درمان کپسول‌ها از دانشجویان تحویل گرفته‌شده و تعداد آنان با توجه به فرم ثبت روزانه مصرف دارو کنترل می‌شد. در سیکل دوم به گروه 1 داروی کد 2 و به گروه دوم داروی کد 1 داده شد.
ص: 362
در پایان دوره اول، 1 نفر به علت عدم سکونت در خوابگاه و 5 نفر به علت داشتن عارضه جانبی با مصرف دارو از مطالعه خارج شدند. عوارض جانبی خفیف بوده و احتیاج به درمان نداشتند. هم‌چنین در طی دوره‌ی دوم نیز 2 نفر به علت عدم تمایل به ادامه درمان از مطالعه خارج شدند. در پایان مطالعه دانشجویان از نظر شدت درد (مجموع سه روز اول قاعدگی)، میزان بهبودی علایم همراه با قاعدگی طی مطالعه و تعداد روز مصرف مسکن مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفتند
داده‌ها پس از گردآوری، کدگذاری شد. ورود اطلاعات مربوط به 66 نفر از دانشجویان واجد شرایط پژوهش به رایانه با استفاده از نرم‌افزارspss انجام شد. از آزمون‌های آماری شامل جداول توزیع فراوانی، میانگین، انحراف معیار، آزمون تی مستقل، تی زوج و آزمون همبستگی استفاده گردید در تمام آزمون‌های آماری ضریب اطمینان 95 درصد و سطح معنی‌داری‌a - 0 /50 مد نظر بوده است.

یافته‌ها:

بررسی یافته‌ها نشان می‌دهد که محدوده سنی واحدهای پژوهش بین 23- 18 سال با میانگین (44/ 1-+ 12/ 20) سال می‌باشد. میانگین سن شروع قاعدگی 27/ 1-+ 9/ 13 سال و میانگین شروع دردهای قاعدگی 45/ 1-+ 14/ 15 سال می‌باشد.
میانگین مدت قاعدگی 99/ 0-+ 29/ 6 روز، فاصله دو قاعدگی متوالی 2/ 3-+ 8/ 27 روز و میزان خونریزی قاعدگی در 8/ 81 درصد واحدهای پژوهش در حد متوسط بوده است. هم چنین 6/ 61 درصد افراد روز اول قاعدگی را روز اوج درد و 2/ 65 درصد آنان تجربه قاعدگی دردناک در طی سال را در بیشتر از نیمی از سیکل‌های قاعدگی ذکر کرده‌اند.
هم‌چنین نتایج حاکی از آن است که در طی سیکل کنترل بیشترین فراوانی نمره شدت درد قاعدگی برحسب مقیاس دیداری درد برای روز اول (3/ 30 درصد) 7، برای روز دوم (2/ 24 درصد) 5 و برای روز سوم (9/ 37 درصد) صفر می‌باشد.
نتایج نشان داد میانگین تغییرات شدت درد قاعدگی قبل و پس از درمان با زینتوما 50/ 5-+ 92/ 3 و این میانگین قبل و پس از درمان با دارونما 78/ 5-+ 20/ 3 بود. دو دارو
ص: 363
از نظر میانگین تغییرات شدت درد قاعدگی با یکدیگر اختلاف آماری معنی‌داری ندارند.
( P - 0/ 64 )
جدول 1
جدول 1: مقایسه میانگین تغییرات شدت درد قاعدگی قبل از درمان و پس از درمان با زینتوما و دارونما
اثر ترتیب مصرف کپسول دارو و دارونما بررسی شد. میانگین مجموع شدت درد قاعدگی قبل و پس از درمان با زینتوما 43/ 4-+ 58/ 11 و این میانگین قبل و پس از درمان با دارونما 33/ 4-+ 94/ 11 بود. دو دارو از نظر میانگین مجموع شدت درد قاعدگی با یکدیگر تفاوت آماری معنی‌داری ندارند.(P - 0 /36) بنابراین ترتیب مصرف دارو اثری بر نتایج نهایی مطالعه ندارد. (جدول 2)
جدول 2: مقایسه میانگین مجموع شدت درد قاعدگی قبل از درمان و پس از درمان با زینتوما و دارونما
(اثر ترتیب مصرف دارو)
اثر زمان بر مطالعه نیز مورد بررسی قرار گرفت. مقایسه میانگین تغییرات شدت درد قاعدگی با زینتوما، با معکوس میانگین تغییرات شدت درد قاعدگی با دارونما نشان می‌دهد، زمان بر مطالعه اثر داشته است.(P - 0 /00) (جدول 3)
ص: 364
در پژوهش حاضر بررسی میزان بهبودی علایم همراه با قاعدگی دردناک اولیه در دو سیکل درمان با زینتوما و دارونما نشان داد کپسول زینتوما در میزان بهبودی خستگی، گرفتگی عضلانی، عصبانیت و دفع لخته اثر داشته که در مقایسه با دارونما تفاوت آماری معنی‌داری دارد. (به ترتیب(p - 0 /230 ,p - 0 /10 ,p - 0 /930 ,p - 0 /500
بحث: سن شایع قاعدگی دردناک اولیه 17 تا 24 سالگی ذکر شده است (8 و 9). در بررسی مشخصات دموگرافیک واحدهای پژوهش نتایج این مطالعه نشان می‌دهد که محدوده سنی واحدهای پژوهش بین 23- 18 سال با میانگین (44/ 1-+ 12/ 20) سال می‌باشد.
اثر کلی کپسول زینتوما و دارونما (صرف‌نظر از سیکل و گروه مصرفی) در کاهش شدت درد قاعدگی دردناک اولیه بررسی شد. دو دارو با همدیگر اختلاف آماری معنی‌داری نداشتند.(p - 0 /64)
کیوچی و همکاران (1992) در تحقیقی تحت عنوان «مهار سنتز پروستاگلاندین‌ها(PG) و لکوترین‌ها(LT) توسط زنجبیل» بیان نمودند که ریشه‌ی زنجبیل محتوی مهارکننده‌های قوی آنزیم‌های سنتزکننده پروستاگلاندین می‌باشد. (10)
ولی از آنجا که پروستاگلاندین‌ها و فاکتورهای روانی هر دو موجب تحریک رسپتورهای آلفا و ایجاد قاعدگی دردناک می‌شوند (11). می‌تواند علت عدم تفاوت آماری معنی‌دار بین کاهش شدت درد قاعدگی با مصرف زینتوما و دارونما ناشی از اثر فاکتورهای روانی بر قاعدگی دردناک باشد. چرا که دارونما با اثر تلقینی بر دانشجویان سبب کاهش شدت درد نسبت به سیکل کنترل شده است؛ ولی با زینتوما در کاهش شدت درد تفاوت آماری معنی داری ندارد.
هم‌چنین احتمال دارد دوز مورد استفاده زنجبیل جهت کاهش شدت درد قاعدگی کم بوده که نیاز به انجام پژوهش‌های دیگر با دوزهای متفاوت می‌باشد.
نتایج نشان داد کاهش شدت درد قاعدگی در پاسخ به دارو با ترتیب مصرف زینتوما- دارونما و دارونما- زینتوما تفاوت آماری معنی‌داری ندارند ولی زمان بر مطالعه اثر داشته
ص: 365
است، شرایط زمانی مانند زمان تحصیل، امتحانات و یا تغییر فصل در طی مطالعه می‌تواند نتایج مطالعه را تحت تاثیر قرار دهد.(p - 0 /00)
زنجبیل گیاهی گرم است و خواص آن گرم‌کننده، معرق، (12) نیرودهنده جسم و قاعده‌آور است. (13) عناصر فعال آن آثار فیزیولوژیک متنوعی دارند برای مثال جینجرول در محیط آزمایشگاه و حیوانات اثرات ضد درد، سداتیو، ضد تب و ضد باکتری دارد؛ (7) که می‌تواند توجیه‌کننده اثر بهبودی زنجبیل بر علایم همراه با قاعدگی دردناک باشد.
این نتایج نشان می‌دهد که زینتوما می‌تواند در کاهش علایم همراه با قاعدگی دردناک به عنوان دارویی مکمل استفاده شود و سبب کاهش عوارض و مشکلات ناشی از دردهای قاعدگی گردد.

منابع:

( (1)- قریشی، زهره. «بررسی و مقایسه شیوه زندگی، تیپ شخصیتی، شاخص توده بدنی و وضعیت تأهل و باروری در دانشجویان مبتلا و غیر مبتلا به دیسمنوره اولیه در دانشگاههای علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی شهر تهران». پایان‌نامه کارشناسی ارشد مامایی، دانشکده پرستاری و مامایی، دانشگاه علوم پزشکی تهران، 1372.)
( (2)- جاناتان، اس‌برگ. بیماری‌های زنان نواک. ج 1: بهرام قاضی جهانی، لادن آقایی برادران. تهران: گلبان، 1382. ص. 395- 391.)
( (3)- ویلسون، روبرت و همکاران. مامایی و بیماری‌های زنان. داریوش کاظمی. تهران: دانش پژوه، 1374.)
( (4)- کیستنر ربان، جی کی و همکاران. اصول بیماری‌های زنان کیستنر. مرضیه دستجردی، منصور واقعی. تهران: آزاد، 1372. ص. 39- 391.)
ص: 366
( (11)- کازری، امیر حسین؛ کاویانی، احمد؛ قومی، محسن. بیماری‌های زنان و زایمان. چاپ سوم.
تهران: طب، 1375. ص 21- 23.)
( (12)- میرحیدر، حسین. دائره المعارف گیاهی گنجینه اسرار گیاهان. نشر وحید، 1366. ص: 378- 376.)
( (13)- رجحان، محمد صادق. درمان بوسیله گیاهان دارویی. تهران: مرکز فرهنگی آبا، 1374. صفحه: 66- 65.)
ص: 367

شیر مادر از دیدگاه قرآن و اسلام‌

اشاره

دکتر مطهره گلستان «1»، پروین خلاصه‌زاده «2»
شیر مادر تنها شیر اختصاصی برای شیرخوار انسان می‌باشد و از نظر بیولوژیکی روش تغذیه طبیعی(Natural) شیرخواران است.
تغذیه با شیر مادر یکی از مهمترین عوامل تأمین سلامت شیرخواران و کودکان محسوب می‌شود و اهمیت زیادی در رشد و تکامل مناسب شیرخواران دارد.
شیر مادر علاوه بر عناصر تغذیه‌ای مناسب، حاوی فاکتورهای رشد غیر تغذیه‌ای، عوامل ایمنی بخش، هورمون‌ها و عناصر زنده می‌باشد که به صورت بیولوژیک عمل کرده و باعث محافظت شیرخوار در برابر بیماریها عفونی و غیر عفونی در دوره شیرخوارگی و حتی دوره‌های بعدی زندگی می‌شود
سازمان جهانی بهداشت و یونیسف و انجمن‌های مختلف بهداشتی سراسر دنیا تغذیه با شیر مادر را روش انتخابی تغذیه شیرخواران در طی سال اول معرفی می‌نماید که مزایای زیادی برای شیرخوار و مادر در بر دارد.
قرآن کریم به‌عنوان مهمترین رکن معارف اسلامی، حد اقل 8 بار مسأله شیر مادر را مطرح فرموده است و تقریبا می‌توان دریافت که در هریک از آیات کریمه به جنبه خاصی تأکید شده است.:
1- آیه 233 سوره بقره- این آیه به اعتباری، مهمترین آیه در خصوص شیر مادر است. 2- آیه 15 سوره احقاف 3- آیه 14 سوره لقمان 4- آیه 23 سوره نساء- این آیه ناظر به
______________________________
(1). استادیار گروه اطفال، دانشگاه علوم پزشکی شهید صدوقی یزد. Email: golestan I ssu. ac. ir Email: mogolestan I yahoo. com
(2). کارشناس پرستاری، مدیر آموزش بیمارستان شهید صدوقی یزد.
ص: 368
ارتباط خویشاوندی رضاعی است. 5- آیه 6 سوره طلاق 6- آیه 2 سوره حج 7- آیه 7 سوره قصص 8- آیه 12 سوره قصص
معمولا در قوانین اساسی به ذکر موضوع به صورت کلی اکتفا می‌شود و به جزئیات پرداخته نمی‌شود اما اهمیت شیر مادر به حدی زیاد است که قرآن کریم، گاهی به جزئیات مسأله تغذیه با شیر مادر نیز اشاره دارد.
در زیر به برخی از آیات شریفه اشاره می‌شود:
«وَ الْوالِداتُ یُرْضِعْنَ أَوْلادَهُنَّ حَوْلَیْنِ کامِلَیْنِ لِمَنْ أَرادَ أَنْ یُتِمَّ الرَّضاعَةَ وَ عَلَی الْمَوْلُودِ لَهُ رِزْقُهُنَّ وَ کِسْوَتُهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ ....» سوره بقره آیه 233
براساس این آیه مادرانی که می‌خواهند به نحو کامل به فرزندان خود شیر دهند لازم است 2 سال تمام به آنها شیر دهند و در این مدت بر پدران است که خوراک و پوشاک آنان را به اندازه متعارف فراهم سازند، که می‌توان آن را کاملترین توصیه اسلامی خواند. در آیه شریفه فوق، حق شیر دادن در دوره شیرخوارگی به مادر داده شده، و او می‌تواند در این مدّت از فرزند خود نگاهداری نماید و به اصطلاح حق حضانت در این مدت از آن مادر است، اگر چه سرپرستی اطفال به عهده‌ی پدر می‌باشد، اما از آنجا که تغذیه جسم و جان نوزاد در این مدّت با شیر و عواطف مادر پیوند ناگسستنی دارد این حق به مادر داده شده است.
حقّ حضانت و نگاهداری از شیرخوار و شیر دادن به او یک نوع حق دوجانبه است که هم برای فرزند و هم مادر مفید است.
آیه 15 سوره احقاف که می‌فرماید: «وَ وَصَّیْنَا الْإِنْسانَ بِوالِدَیْهِ إِحْساناً حَمَلَتْهُ أُمُّهُ کُرْهاً وَ وَضَعَتْهُ کُرْهاً وَ حَمْلُهُ وَ فِصالُهُ ثَلاثُونَ شَهْراً»، در این آیه به انسان، نیکی کردن به پدر و مادرش را سفارش می‌نماید و تذکر می‌دهد که مادرش او را با سختی و مشقت حمل کرده و با ناراحتی بدنیا آورده است و دوران حمل و شیردهی را سی ماه ذکر می‌کند، در واقع حد اقل مدت شیردهی برای کودکی که 9 ماه زندگی جنینی را پشت سر گذاشته 21 ماه است و شیر دادن کمتر از این مدت ستمی است که به کودک تحمیل می‌گردد. بدیهی است مدت شیردهی در صورتی که
ص: 369
طول مدت بارداری کمتر باشد افزایش خواهد یافت و این نیز از شگفتیهای قابل تامل در آموزش‌های قرآنی است که می‌توان با کمک یافته‌های علمی روز آن را توضیح داد.
آیه 14 سوره لقمان یعنی «وَ وَصَّیْنَا الْإِنْسانَ بِوالِدَیْهِ حَمَلَتْهُ أُمُّهُ وَهْناً عَلی وَهْنٍ وَ فِصالُهُ فِی عامَیْنِ». به انسان درباره پدر و مادرش سفارش کرده و بیان می‌دارد که مادرش او را با زحمت حمل کرد و دوران شیرخوارگی دو سال ذکر می‌کند.
از آیه 2 سوره حج چنین استنباط می‌گردد که کودک پس از تولد باید در کنار مادر قرار گیرد.
امروزه اصطلاح هم‌اتاقی"Rooming in " برای همین منظور توسط سازمان جهانی بهداشت و یونیسف بکار گرفته می‌شود و توصیه می‌شود کودک به فاصله نیم ساعت پس از ولادت به پستان مادر گذاشته شود و در توصیه‌های اسلامی چیزی فراتر از هم‌اتاقی، یعنی در واقع هم‌آغوشی مادر و نوزاد مطرح شده است. تماس هرچه نزدیک‌تر مادر و شیرخوار، لمس بدن، بوییدن، نگاه‌کردن و فکر کردن به کودک توسط مادر در افزایش ترشح پرولاکتین و اکسی توسین نقش دارد که موجب افزایش شیر مادر و تضمینی برای تداوم شیردهی است‌

شیر مادر در احادیث و روایات‌

مساله‌ای به اهمیت تغذیه کودک با شیر مادر که در آیات متعدد قرآنی مطرح شده است، طبیعی است که در احادیث شریفه نیز به اشکال مختلف مورد بحث قرار گیرد.
شیر مادر به‌عنوان نمونه‌ای آشکار از لطف و عنایت پروردگار نسبت به انسان و جلوه‌ای از حکمت الهی در قالب مناجات، ادعیه و رهنمودهای بهداشتی، حقوقی، اجتماعی معصومین (ع) مطرح گردیده است.
- پیامبر اکرم (ص) در کلامی اعجازآمیز می‌فرماید برای کودک هیچ شیری بهتر از شیر مادرش نیست. بررسیهای علمی نشان داده است که ترکیبات شیر مادر از هنگام ولادت کودک تا پایان دوران شیردهی با نیازهای ویژه غذایی و ایمونوژیک کودک تناسب دارد و
ص: 370
شیر مادر را حتی برای نوزاد نارس نیز بهترین انتخاب می‌داند که نشاندهنده بی‌رقیب بودن شیر مادر بطور کلی و شیر مادر خود شیرخوار بطور خاص می‌باشد.
- این جمله مبارک امیر المؤمنین (ع)، برای شیرخوار هیچ شیری به اندازه شیر مادر خودش با برکت نیست نیز بیانی کامل و نشاندهنده اطلاعات وافر و همه سونگری است
- حضرت امام جعفر صادق (ع) برای مادر شیرده اجر مجاهد در راه خدا منظور شده و حتی برای مادری که در چنین زمانی از دنیا برود اجر شهادت قائل شده است
آغوز یا کلستروم یعنی شیری که در چند روز اول زندگی نوزاد از سینه مادر ترشح می‌گردد حاوی مقادیر زیادی آنتی‌کور و ایمونوگلبولین است و او را در برابر عوامل بیماری زای محیط خارج از رحم پشتیبانی و سلامت او را بیمه می‌کند، جایگاه آغوز در تامین سلامت و بقاء کودک در حساس‌ترین ایام زندگی نوزاد و تاکیدات مکرر روایات بر استفاده از شیر مادر از آغاز ولادت کودک باعث صدور فتاوای وجوب بهره‌مند ساختن نوزاد از آغوز در گذشته شده بود. گرچه فقهای معاصر به واجب بودن تغذیه کودک با آغوز مستقیما" فتوا نمی‌دهند اما به کارگیری تدابیری را که تامین‌کننده سلامت و بقاء کودک است ضروری می‌دانند
- شیر دادن به هنگام شب از عوامل عمده افزایش سطح ترشح هرمون پرولاکتین و موجبی برای افزایش شیر مادر و تداوم شیردهی است و این موضوع برای مادران در اسلام عبادت محسوب می‌شود.
تغذیه انحصاری طفل با شیر مادر، علاوه بر نیازهای تغذیه‌ای، آب مورد نیاز او را نیز در شش‌ماه اول زندگی تأمین می‌کند. بر مبنای رهنمودهای معصومین علیهم السّلام و براساس اطلاعات علمی پس از 6 ماهگی لازم است کودک از غذاهای تکمیلی و مناسب استفاده نماید.
- ثواب شیر دادن- ام سلمه از پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله درباره ثواب و پاداش زنان سؤال کرد، حضرت درباره پاداش خدمات زنان فرمودند: وقتی که زن باردار شد، در ثواب
ص: 371
مانند سرباز روزه‌داری است که با جان و مال خود در راه خدا جانبازی کند و وقتی که وضع حمل کرد ثوابش آن‌قدر زیاد است که به حساب نیاید و وقتی که بچه را شیر می‌دهد هریک مرتبه مکیدن معادل و برابر است با آزاد کردن بنده‌ای از فرزندان اسماعیل وقتی که از شیر دادن فارغ شد ملکی به پهلوی او می‌زند و می‌گوید: عملت را از سر گیر زیرا که گناهانت را خدای مهربان آمرزید. «انوار نعمانیه ص 186»

اجر ترویج تغذیه با شیر مادر:

در حدیث است که دعوت‌کننده به کار خیر همانند عمل‌کننده به آن است لذا امید می‌رود هر تلاشی که در مورد ترویج تغذیه با شیر مادر صورت گیرد انسان را از چنین ثوابی منتفع می‌سازد بی‌آنکه چیزی از اجر مادر شیرده بکاهد. سخن با حدیث گرانقدر دیگری به پایان می‌رسد. «کسی که دانشی را منتشر کند، برای او اجر عمل به آن خواهد بود
ص: 372

عنوان: خواص انجیر و زیتون‌

اشاره

حمیده زارع «1»، مهدیه السادات حاجی میرزاده «2»
زهرا محمدپور «3»، فریده خاوری «4»، دکتر احمد رضا متألهی «5»

چکیده‌

قرآن کریم کتاب هدایت انسانهاست و همه مطالب آن قابل تعمق و بررسی می‌باشد. نام 9 میوه و سبزی در قرآن ذکر شده است که از آن جمله‌اند: خرما، انگور، زیتون و انجیر و به 2 میوه قسم یاد شده است: زیتون و انجیر
برخی مفسرین معتقدند که این دو میوه خواص ویژه‌ای نسبت به سایر مواد غذایی دارند.
در این مقاله ضمن بیان آیاتی از قرآن در این زمینه به بررسی خواص ویژه زیتون و انجیر در علم پزشکی پرداخته شده است.

روش اجرا:

مطالعات کتابخانه‌ای‌

بحث و نتیجه‌گیری:

در قرآن هفت بار به زیتون اشاره شده است. زیتون سرشار از ویتامینی می‌باشد که تقویت‌کننده سیستم ایمنی بدن و محافظ سلامت پوست و شادابی آن می‌باشد و به علت دارا بودن ترکیبات دارای اسید چرب غیر اشباع و اثرات کاهنده کلسترول بد و افزایش‌دهنده کلسترول خوب، ماده‌ای بسیار ارزشمند در پیش‌گیری از بیماریهای قلبی و عروقی و نیز سرطانها می‌باشد.
در قرآن انجیر یک‌مرتبه ذکر شده و به آن قسم یاد شده است. انجیر نزد یهود و بوداییان نیز مقدس است. منبع غنی فیبر غذایی و منبع خوبی از کلسیم، فسفر و ویتامینهای آ، ب و ث
______________________________
(1). کارشناس ارشد آموزش بهداشت. Email: zarehamide I yahoo. com
(2). کارشناس تغذیه.
(3). کارشناسی حوزه.
(4). کارشناس مامائی.
(5). پزشک عمومی.
ص: 373
است و در درمان التهاب مجاری دستگاه تنفسی مؤثر است و یکی از بهترین میوه‌ها برای رفع یبوست می‌باشد.
رژیم غذایی امروز ما ایرانیان، یکی از عمده‌ترین دلایل بالا بودن بیماریهای قلبی در میان مردم ماست. به نظر می‌رسد تدبر در قرآن ما را به سوی کاهش ریسک فاکتورهای تغذیه ای هدایت کند.

واژه‌های کلیدی:

زیتون، انگور، انجیر، قرآن‌

مقدمه:

قرآن کتابی است که از سوی خداوند برای هدایت بشر نازل شده است و همه مطالب آن قابل تعمق و بررسی می‌باشد قرآن به بیان خود روشنگر همه چیز است «وَ وَصَّیْنَا الْإِنْسانَ بِوالِدَیْهِ حَمَلَتْهُ أُمُّهُ وَهْناً عَلی وَهْنٍ وَ فِصالُهُ فِی عامَیْنِ»" (نحل/ 89) در تفسیر این آیه آمده است قرآن همه امور مادی و معنوی را که برای تربیت و انسانسازی لازم است بیان کرده است.
در آیه 24 سوره عبس آمده است «فَلْیَنْظُرِ الْإِنْسانُ إِلی طَعامِهِ» (آدمی به قوت و غذای خود به چشم خرد بنگرد) در توصیف بهشت نیز از میوه‌های بهشتی با عنوان نعمات بهشت یاد شده است روشن است که قرآن تنها جنبه مادی مسائل تغذیه‌ای را در نظر نگرفته است بلکه به امر تغذیه به‌عنوان یکی از فاکتورهای مؤثر در رشد و تعالی انسان پرداخته است و در این خصوص به‌ویژه به لزوم توجه به پاک و طیب بودن آنچه را که انسان می‌خورد سفارش نموده است. روش بررسی: مطالعات کتابخانه‌ای با استفاده از آیات قرآنی تفاسیر قرآن و نیز مطالعه تحقیقات علوم پزشکی انجام‌شده در زمینه خواص انجیر، زیتون و انگور

بحث:

اشاره

نام علمی زیتون اولئا اوروپا می‌باشد. زیتون تقریبا از 3000 سال قبل از میلاد مسیح مورد استفاده قرار می‌گرفته است. این گیاه از نواحی گرم و نیمه گرم می‌باشد و موطن اصلی آن را در سوریه و جنوب ترکیه می‌دانند.

زیتون در قرآن:

نام زیتون شش مرتبه در قرآن آمده است دوبار به تنهایی و پنج بار همراه با دیگر میوه‌ها یعنی خرما، انار، انگور و انجیر از آن یاد شده است. در آیه 20 سوره
ص: 374
مؤمنون نیز، اشاره غیر مستقیم به درختی شده است که در طور سینا می‌روید و روغن می‌دهد.
1- «وَ هُوَ الَّذِی أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً فَأَخْرَجْنا بِهِ نَباتَ کُلِّ شَیْ‌ءٍ فَأَخْرَجْنا مِنْهُ خَضِراً نُخْرِجُ مِنْهُ حَبًّا مُتَراکِباً وَ مِنَ النَّخْلِ مِنْ طَلْعِها قِنْوانٌ دانِیَةٌ وَ جَنَّاتٍ مِنْ أَعْنابٍ وَ الزَّیْتُونَ وَ الرُّمَّانَ مُشْتَبِهاً وَ غَیْرَ مُتَشابِهٍ انْظُرُوا إِلی ثَمَرِهِ إِذا أَثْمَرَ وَ یَنْعِهِ إِنَّ فِی ذلِکُمْ لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یُؤْمِنُونَ» (انعام/ 99)" اوست خدایی که از آسمان باران فرستاد و بدان باران هرگونه نباتی را رویانیدیم، و از آن نبات ساقه‌ای سبز و از آن دانه‌هایی بر یکدیگر چیده و نیز از جوانه‌های نخل خوشه‌هایی سر فروهشته پدید آوردیم، و نیز بستانهایی از تاکها و زیتون و انار، همانند و ناهمانند. به میوه‌هایش آنگاه که پدید می‌آیند و آنگاه که می‌رسند بنگرید که در آنها عبرتهاست برای آنان که ایمان می‌آورند."
2- «وَ هُوَ الَّذِی أَنْشَأَ جَنَّاتٍ مَعْرُوشاتٍ وَ غَیْرَ مَعْرُوشاتٍ وَ النَّخْلَ وَ الزَّرْعَ مُخْتَلِفاً أُکُلُهُ وَ الزَّیْتُونَ وَ الرُّمَّانَ مُتَشابِهاً وَ غَیْرَ مُتَشابِهٍ کُلُوا مِنْ ثَمَرِهِ إِذا أَثْمَرَ وَ آتُوا حَقَّهُ یَوْمَ حَصادِهِ وَ لا تُسْرِفُوا إِنَّهُ لا یُحِبُّ الْمُسْرِفِینَ» (انعام/ 141) و اوست که باغهایی آفرید نیازمند به داربست و بی‌نیاز از داربست، و درخت خرما و کشتزار، با طعمهای گوناگون، و زیتون و انار، همانند، در عین حال ناهمانند. چون ثمره آوردند از آنها بخورید و در روز درو حق آن را نیز بپردازید و اسراف مکنید که خدا اسراف‌کاران را دوست ندارد.
3- «یُنْبِتُ لَکُمْ بِهِ الزَّرْعَ وَ الزَّیْتُونَ وَ النَّخِیلَ وَ الْأَعْنابَ وَ مِنْ کُلِّ الثَّمَراتِ إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیَةً لِقَوْمٍ یَتَفَکَّرُونَ» (نحل/ 11) و با آن برایتان کشتزار و زیتون و نخلها و تاکستانها و هر نوع میوه برویاند، در این عبرتی است برای مردمی که می‌اندیشند.
4- «یُنْبِتُ لَکُمْ بِهِ الزَّرْعَ وَ الزَّیْتُونَ وَ النَّخِیلَ وَ الْأَعْنابَ وَ مِنْ کُلِّ الثَّمَراتِ إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیَةً لِقَوْمٍ یَتَفَکَّرُونَ» (مومنون/ 20)
و درختی است که در طور سینا می‌روید. روغن می‌دهد و آن روغن برای خورندگان نان خورشی است.
ص: 375
5- «اللَّهُ نُورُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ مَثَلُ نُورِهِ کَمِشْکاةٍ فِیها مِصْباحٌ الْمِصْباحُ فِی زُجاجَةٍ الزُّجاجَةُ کَأَنَّها کَوْکَبٌ دُرِّیٌّ یُوقَدُ مِنْ شَجَرَةٍ مُبارَکَةٍ زَیْتُونَةٍ لا شَرْقِیَّةٍ وَ لا غَرْبِیَّةٍ یَکادُ زَیْتُها یُضِی‌ءُ وَ لَوْ لَمْ تَمْسَسْهُ نارٌ نُورٌ عَلی نُورٍ یَهْدِی اللَّهُ لِنُورِهِ مَنْ یَشاءُ وَ یَضْرِبُ اللَّهُ الْأَمْثالَ لِلنَّاسِ وَ اللَّهُ بِکُلِّ شَیْ‌ءٍ عَلِیمٌ» (نور/ 35)
خدا نور آسمانها و زمین است. مثل نور او چون چراغدانی است که در آن چراغی باشد، آن چراغ درون آبگینه‌ای و آن آبگینه چون ستاره‌ای درخشنده. از روغن درخت پر برکت زیتون که نه خاوری است و نه باختری افروخته باشد. روغنش روشنی بخشد هرچند آتش بدان نرسیده باشد. نوری افزون بر نور دیگر. خدا هرکس را که بخواهد بدان نور راه می‌نماید و برای مردم مثلها می‌آورد. زیرا بر هر چیز آگاه است.
6- «وَ زَیْتُوناً وَ نَخْلًا» (عبس/ 29) و زیتون و نخل.
7- «وَ التِّینِ وَ الزَّیْتُونِ* وَ طُورِ سِینِینَ* وَ هذَا الْبَلَدِ الْأَمِینِ* لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسانَ فِی أَحْسَنِ تَقْوِیمٍ» (تین/ 1- 4) سوگند به انجیر و زیتون، سوگند به‌طور مبارک، سوگند به این شهر ایمن، که ما آدمی را در نیکوتر اعتدالی بیافریدیم.
سهم زیتون در سفره ما: مصرف سرانه‌ی روغن زیتون در جهان 500 گرم است. مصرف سرانه‌ی روغن زیتون در ایران در چند سال گذشته، بیش از 3 برابر افزایش یافته، و از 30 گرم در سال 1372 به 100 گرم در سال 1383 رسیده است ولی هنوز از میانگین سرانه‌ی دنیا بسیار کمتر است. کشورهای حوزه‌ی مدیترانه، بزرگ‌ترین مصرف‌کنندگان روغن زیتون در جهان هستند. در سال 2000 میلادی بالاترین مصرف روغن زیتون مربوط به کشور یونان بود که در حدود 20 کیلوگرم در سال گزارش شده است. ساکنان این منطقه 40 برابر بیش از سایر مردم جهان روغن زیتون مصرف می‌کنند و در شرایطی که در کشور ما بیماریهای قلبی و عروقی اولین عامل مرگ‌ومیر به حساب می‌آید، بررسی‌ها نشان داده است که مردم این منطقه 50 درصد کمتر از دیگر ساکنان دنیا دچار بیماری‌های قلبی و عروقی می‌شوند.
ص: 376
ساکنان منطقه‌ای به نام" کرت" در اطراف دریای مدیترانه، گاهی روغن زیتون را مثل آب مصرف می‌کنند. به این ترتیب، سهم کالری روزانه‌ی غذایی خود را از منبع چربی به بیش از 40 درصد می‌رسانند.
گزارش تحقیقات نشان می‌دهد که اهالی جزیره کرت خیلی به‌ندرت به بیماری‌های قلبی مبتلا می‌شوند و در مدت پانزده سال اخیر فقط 38 نفر از هر 10000 نفر از بیماری‌های قلبی فوت شده‌اند، یعنی آمار تلفات ناشی از بیماری‌های قلبی منجر به مرگ در آمریکا حدود 25 برابر همین نوع تلفات در جزیره‌ی کرت است.
به عقیده‌ی متخصصان، علت کاهش مرگ ناشی از بیماری قلبی در اثر مصرف روغن زیتون، مصرف زیاد چربی‌های غیر اشباع با یک اتصال دوگانه (یعنی چربی‌های موجود در روغن زیتون) می‌باشد.

ارزش غذایی زیتون:

هر 100 گرم قسمت خوراکی میوه‌ی زیتون به‌طور متوسط مواد مغذی زیر را دارد آب (60 گرم)، چربی (20 گرم)، مواد قندی (100 گرم)، پروتئین (1 گرم) املاحی نظیر کلسیم، فسفر، پتاسیم، گوگرد، مس، منگنز و ویتامین‌های متعدد.

تاثیر روغن زیتون در جلوگیری از بیماری‌ها

روغن زیتون و سرطان:

در سرطان‌های روده بزرگ و راست روده و پستان کاملا مشخص‌شده که نوع چربی مصرف‌شده، یکی از عوامل مهم در ایجاد این سرطان‌هاست و مقدار چربی تأثیر چندانی در بروز آنها ندارد. مطالعات نشان‌داده که روغن زیتون میزان آسیب‌های سرطانی را کاهش‌داده و تعداد تومورهای توسعه‌یافته را به شکل آشکاری کاهش می‌دهد و این تومورها تهاجم کمتر و درمان‌پذیری بیشتری دارند. این اثر مربوط به وجود اسید لینولئیک است که یک اسید چرب امگا 6 می‌باشد. این اسید چرب در تولید پروستاگلاندین هایی موثر است که از ایجاد و توسعه تومورها جلوگیری می‌کنند. اکسیداسیون درون سلولی، عامل مهمی در ایجاد سرطان است و مواد آنتی اکسیدان
ص: 377
موجود در روغن زیتون، مقاومت سلول‌ها را در برابر اکسیداسیون و سرطان افزایش می‌دهد.

روغن زیتون و فشار خون:

مصرف روغن زیتون به صورت منظم، هر دو فشار خون سیستولی و دیاستولی را کاهش می‌دهد و مقدار دوز داروهای لازم برای کاهش فشار خون را در بیماران کم می‌کند.

روغن زیتون و بیماری‌های قلبی:

سخت شدگی دیواره رگ‌های خونی در اثر تجمع کلسترول، با شیوه زندگی ارتباط مستقیم دارد. شیوه زندگی مجموعه‌ای از عادات فردی و میزان فعالیت بدنی و نوع رژیم غذایی است. پایین‌ترین میزان مرگ‌ومیر از بیماری‌های قلبی و عروقی در کشورهایی وجود دارد که از روغن زیتون به‌عنوان تنها منبع چربی در رژیم غذایی خود استفاده می‌کنند. روغن زیتون به علت داشتن اسیدهای چرب غیر اشباع می‌تواند میزان کلسترول خوب(HDL) را افزایش و کلسترول بد(LDL) را کاهش دهد و به این ترتیب از رسوب کلسترول در رگ‌ها و سخت‌شدگی عروق جلوگیری می‌کند.

روغن زیتون و التهاب روماتیسمی:

التهاب روماتیسمی از بیماری‌های عفونی مزمن است که در مفاصل ایجاد می‌شود. عوامل عفونی، ژن‌ها، هورمون‌ها و رژیم غذایی در بروز آن نقش دارند. مصرف منظم روغن زیتون باعث تسکین علائم این بیماری می‌شود. افرادی که میزان کمی روغن زیتون مصرف می‌کنند، 5/ 2 برابر افرادی که رژیم غذایی سرشار از این روغن را دارند به التهابات روماتیسمی مبتلا می‌شوند. مکانیسم این عمل هنوز مشخص نشده است، ولی این اثر احتمالا به آنتی اکسیدان‌های موجود در روغن زیتون مربوط می‌شود.

روغن زیتون و دستگاه گوارش:

روغن زیتون، صفرا بر است و باعث تخلیه کیسه صفرا می‌شود، به این ترتیب که انقباض کیسه صفرا و تولید نمک‌های صفراوی را در کبد تحریک کرده و درنتیجه دفع کلسترول را از طریق صفرا افزایش می‌دهد و از ایجاد سنگ‌های صفراوی جلوگیری می‌کند.
ص: 378
روغن زیتون به علت داشتن سیتواسترول‌ها مانع جذب کلسترول در روده کوچک می‌شود و جذب عناصر معدنی مثل کلسیم، منیزیم و آهن را افزایش می‌دهد. روغن زیتون ملین است و از یبوست جلوگیری می‌کند همچنین این روغن، انگل‌ها و کرم‌های روده را از بین می‌برد.

روغن زیتون و احساس درد:

ماده‌ای به نام اوله آکانتال در روغن زیتون وجود دارد که اثری مشابه قرص‌های مسکن مانند ایبوپروفن در کاهش درد دارد. آنزیم مخصوصی در بدن وجود دارد که سبب آغاز درد می‌شود و ماده اوله آکانتال جلوی فعالیت این آنزیم را می‌گیرد، درنتیجه فرآیند احساس درد متوقف می‌شود. با مصرف روزانه 50 گرم روغن زیتون، حدود 9 میلی‌گرم اوله آکانتال به بدن می‌رسد، این مقدار یک‌دهم میزان داروی ایبوپروفنی است که برای کاهش درد یک فرد بزرگسال تجویز می‌شود.

روغن زیتون و چاقی:

روغن زیتون مانند سایر چربی‌ها، 9 کیلو کالری انرژی دارد و به نظر می‌رسد که مصرف آن باعث چاقی می‌شود. ولی ثابت‌شده رژیم غذایی غنی از روغن زیتون بیشتر از غذاهای کم‌چرب به کاهش وزن کمک می‌کند. در واقع آنچه در بروز چاقی مؤثر است، نوع چربی مصرف شده است، نه مقدار چربی موجود در غذا.
از طرفی روغن زیتون کشش ماهیچه‌های حلقوی را در پایین معده کاهش می‌دهد و در حرکت توده غذا به سمت روده تأخیر ایجاد می‌کند، درنتیجه محتویات معده به آهستگی و به تدریج وارد دوازده می‌شود و احساس سیری مدت بیشتری طول می‌کشد و با کاهش اشتها فرد می‌تواند غذای کمتری مصرف کند.

روغن زیتون و تغذیه نوزاد:

رشد نوزادانی که مادران آنها روغن زیتون مصرف می‌کنند، از نظر قد و وزن و رفتارهای روان‌شناختی بهتر است. همچنین نوزاد برای جلوگیری از اکسیداسیون مواد در اثر ورود اکسیژن هوا، به ویتامین ای نیاز دارد. اگر چه میزان این ویتامین در روغن زیتون زیاد نیست، ولی برای جلوگیری از اثرات اکسیداسیون کافی است. این ویتامین در مدت شیردهی در پستان‌ها تغلیظ می‌شود و مادر باید ذخیره
ص: 379
کافی از آن را در بدن خود داشته باشد تا مقدار مورد نیاز این ویتامین برای نوزاد در شیر ترشح شود. مصرف میزان کافی ویتامین ای در نوزادان دارای نارسایی لوزالمعده و کلیه ضروری است. به علاوه روغن زیتون، اسیدهای چرب مورد نیاز برای رشد نوزاد را فراهم می‌کند و نسبت اسید لینولئیک به اسید لینولنیک آن مشابه شیر مادر است. مصرف روغن زیتون در سنین رشد، سبب بهبود حافظه و بالا رفتن قدرت یادگیری در کودکان می‌شود.

روغن زیتون و پیری:

بسیاری از بیماری‌های دوران پیری مثل پوکی استخوان و آلزایمر تحت تأثیر رژیم غذایی قرار دارند. روغن زیتون با کمک به جذب کلسیم، باعث رسوب آن در استخوان‌ها شده و از پوکی استخوان جلوگیری می‌کند.
روغن زیتون از بروز فراموشی و آلزایمر در افراد مسن جلوگیری می‌کند، ولی مکانیسم عمل آن ناشناخته است. به نظر می‌رسد اسیدهای چرب غیر اشباع موجود در روغن زیتون می‌تواند باعث حفظ ساختار غشای سلول‌های مغزی شوند. فرآیند پیر شدن در انسان با آسیب تدریجی و تغییر ساختمان پوست همراه است. تغییرات پوست مثل ضخیم شدن و از دست دادن قابلیت ارتجاعی لایه‌های پوست، به علت تجمع کلاژن باعث می‌شود که پوست در برابر عوامل خارجی مثل تشعشات خورشیدی که رادیکال‌های آزاد را ایجاد می‌کنند حساس شده و روند پیری تسریع شود. مواد آنتی اکسیدان خصوصا ویتامین ای موجود در روغن زیتون از ایجاد رادیکال‌های آزاد و فرآیند اکسیداسیون در سلول‌های پوستی و ایجاد سرطان‌های پوست جلوگیری می‌کند و کمک می‌کند تا سلول‌های پوست انعطاف‌پذیری خود را حفظ کرده و عوارض پیری دیرتر ظاهر شود.

انجیر:

اشاره

درخت انجیر که نام علمی آن فیکوس می‌باشد دارای 600 گونه متفاوت می‌باشد.

جایگاه انجیر در آیات و احادیث‌

خداوند در آیه اول سوره مبارکه تین به انجیر و زیتون قسم یاد کرده است. انجیر دارای ارزش غذایی فراوانی است میوه‌ای است بدون پوست و هسته و زوائد، که برای هر سن و
ص: 380
سالی مغذی و مقوی می‌باشد. در حدیثی از امام رضا علیه السّلام آمده است: انجیر بوی دهان را می‌برد، لثه‌ها و استخوانها را محکم می‌کند، مو را می‌رویاند و درد را برطرف می‌کند و با وجود آن نیاز به دارو نیست. و نیز فرمود: انجیر شبیه‌ترین اشیا به میوه‌های بهشتی است. برخی از تحقیقات به تأثیر شگرف مصرف انجیر به همراه زیتون برای بهره گیری مطلوب از خواص این دو میوه اشاره دارد.

قدمت گیاه:

موطن اصلی درخت انجیر در دنیای قدیم یعنی اروپا- آسیا در نواحی مدیترانه می‌باشد و به همین جهت آن را جزء میوه‌های مناطق نیمه گرم طبقه‌بندی می‌کنند. درخت انجیر بسیار قدیمی است. در مصر از 2800 سال قبل از میلاد مسیح کاشت درخت انجیر موسوم بوده است. یهودیان قدیم نیز درخت انجیر را می‌شناخته‌اند و از یک نوع انجیر که فیکوس سیکوروس می‌باشد در تورات ذکر شده است و روایت است که اشعیای نبی یکی از انبیای بنی اسرائیل خرقیا پادشاه آن زمان را در حدود 700 سال قبل از میلاد با انجیر مداوا کرده است. یونانیان قدیم نوع اصلاح‌شده این درخت را تحت نام انجیر آتیک(Attic) می‌شناخته‌اند و رومیها این درخت را با معتقدات مذهبی خود مخلوط کرده آن را نشانه سعادت و پیشرفت و ترقی روزافزون می‌دانسته‌اند.

ترکیبات شیمیایی:

انجیر میوه مغذی و خوش طعمی است، دارای مواد قندی، مواد ازته، چربی، مواد معدنی، آمینو اسید، آنزیم‌های مختلف و کاروتن می‌باشد. در برگهای آن مواد تلخی مانند فیکوسین و برگاپتین وجود دارد. شیره سفیدی که با شکستن شاخه‌های درخت انجیر و یا از میوه نارس آن خارج می‌شود بسیار سمی است و اگر بر روی پوست زده شود سلولها را از بین برده و می‌کشد. برگهای انجیر دارای کوسایداروتین می‌باشد. در صد گرم انجیر رسیده و تازه مواد زیر موجود است: انرژی 80 کالری مواد قندی 4 گرم، پروتئین 1/ 5 گرم، چربی 0/ 5 گرم، کلسیم 20 گرم، فسفر 55 میلی‌گرم، سدیم 35 میلی
ص: 381
گرم، پتاسیم 65 میلی‌گرم، ویتامین آ 80 واحد، ویتامین ب 01/ 2 میلی‌گرم، ویتامین ب 3 0/ 7 میلی‌گرم، ویتامین ث 2 میلی‌گرم، ویتامین ث 25 میلی‌گرم‌

خواص دارویی:

انجیر تعرق بدن را زیاد می‌کند، ادرارآور است، حرارت بدن را کاهش می‌دهد، چاق‌کننده است و آنهایی که می‌خواهند وزن اضافه کنند و یا برای بیمارانی که دوره نقاهت خود را می‌گذرانند بسیار مفید است. بدین منظور می‌توان آن را با شیر سویا مخلوط کرده و بین غذاها خورد. انجیر یبوست را برطرف می‌کند و یکی از بهترین میوه‌ها برای تمیز کردن روده بزرگ و رفع یبوست است. جوشانده انجیر خشک درمان‌کننده التهاب مجاری دستگاه تنفسی و کلیه و نیز برونشیت، سرخک، مخملک و می‌باشد.
انجیر تقویت‌کننده دستگاه هاضمه است و برای درمان سوءهاضمه مفید است ترکیب انجیر با گوشت بسیار مقوی است و برای افزایش شیر در زنان شیرده مفید است. جوشانده انجیر خشک در شیر برای درمان آنژین، ورم لثه و ورم مخاط دهان نیز موثر است.
مخلوط شیر بز و انجیر سیاه در درمان آرتروز و درد مفاصل مؤثر می‌باشد. این مخلوط سموم مختلف را از بدن خارج کرده و درد را از بین می‌برد. قند موجود در انجیر به سرعت در روده کوچک جذب می‌شود. و برای درمان ضعف ناشی از افت قند خون مؤثر می‌باشد.
. انجیر تقویت‌کننده کبد و دستگاه تناسلی است. شیره درخت انجیر نیز خواص دارویی دارد از آن جمله: مسهل بسیار خوبی است. دارای دیاستازهای مختلفی است و برای نرم و ترد کردن گوشت بکار می‌رود. برای معالجه بیماریهای پوستی مفید است. شیره درخت انجیر را اگر به مدت چند روز روی زگیل و یا میخچه پا بگذارید آن را از بین می‌برد. مالیدن شیره درخت انجیر بر روی سر از ریزش مو جلوگیری می‌کند.

پیشنهادها:

یکی از شیوه‌های مؤثر در آموزش الگوهای رفتاری به جامعه آموزش مبتنی بر اعتقادات مورد قبول جامعه می‌باشد. نتایج تحقیقاتی از این قبیل با تأکید بر آموزه‌های قرآنی می‌تواند در آموزش الگوهای تغذیه‌ای در جامعه در کنار مسائل دینی مؤثر واقع
ص: 382
شود و امید است نتایج قابل توجهی در اصلاح الگوهای تغذیه‌ای جامعه به دنبال داشته باشد.

منابع:

قرآن مجید- تفسیر نمونه- مجله‌های گلستان قرآن و دنیای تغذیه- سایتهای اینترنتی حوزه، تبیان، شفا، رشد، ایران طب و پزشکان بدون مرز
ص: 383

بررسی ارتباط بین‌BMR ،BMI و انرژی دریافتی با کیفیت خواب (از منظر قرآن) در مردان فعال‌

اشاره

بختیار ترتیبیان «1»، شهریار پریخانی «2»

چکیده:

یکی از اسرار شگفت‌انگیز در زندگی بشر و حتی حیوانات خواب است که دانشمندان موفق به کشف اسرار آن نشده‌اند و خواب لازمه زندگی افراد می‌باشد به‌طوری‌که یک ثلث از زندگی افراد در خواب می‌گذرد و انرژی لازم برای بدن را بازسازی می‌کند و پرداختن به آن امری ضروری می‌باشد. خداوند در آیه 23 سوره روم می‌فرماید: از نشانه‌های ربوبیت خداوند خواب شما در شب برای آرامش یافتن و تلاشتان در روز برای رزق می‌باشد و در جای دیگری می‌فرماید: خواب را مایه آسایش و استراحت قرار دادیم. پس خواب یکی از مهمترین بخش‌های زندگی هر فردی می‌باشد و هدف تحقیق حاضر بررسی ارتباط بین‌BMR ،BMI و انرژی دریافتی با کیفیت خواب در مردان فعال از دیدگاه قرآن می‌باشد. تحقیق حاضر از نوع همبستگی بوده و برای آنالیز داده‌ها از رگرسیون خطی و ضریب همبستگی اسپیرمن استفاده شد (05، 0)(P . نتایج تحقیق نشان داد که به ازای یک واحد کاهش در متابولیسم پایه، شاخص توده بدنی و انرژی دریافتی امتیاز کیفیت خواب به ترتیب 251، 0، 646، 0، 184، 0 واحد کاهش دارد و این نشان از بهبودی کیفیت خواب افراد دارد. متاسفانه در خصوص نتایج تحقیق حاضر اطلاعات اندکی در دسترس می‌باشد ولی فرمایشهای خداوند در قرآن می‌تواند تائیدیه محکمی بر نتایج تحقیق باشد بطوری که می‌توان از آیه‌های 23 سوره روم و 9 سوره النبأ دریافت که انرژی از طریق خواب بازسازی
______________________________
(1). دکترای تخصصی فیزیولوژی ورزشی، استادیار گروه تربیت بدنی و علوم ورزشی دانشگاه ارومیه.
(2). دانشجوی کارشناسی ارشد فیزیولوژی ورزشی. Email: babak - hady I yahoo. com ص: 384
می‌گردد و بهبودی کیفیت خواب باعث افزایش انرژی شده و تلاش انسان طبق گفته‌های خداوند در قرآن بیشتر می‌شود.

واژه‌های کلیدی:

خواب، متابولیسم پایه، شاخص توده بدنی، انرژی دریافتی‌

مقدمه:

یکی از پدیده‌های شگفت‌انگیز در زندگی بشر و حتی حیوانات مسئله خواب است که دانشمندان روان‌شناس، فلاسفه و حکما در کشف آن متحیر مانده و با وجود پژوهشهای مستمر در این مورد تاکنون موفق نشده‌اند به اسرار آن پی ببرند و از راز آن پرده بردارند. این مقوله لازمه زندگی روزمره انسانهاست و برای تامین سلامتی جسمی و شادابی روانی ضرورتی محتوم و انکارناپذیر به‌شمار می‌آید. اگر شخصی خوب خوابیده باشد، انرژی لازم و توان کافی جهت فعالیتهای فکری و بدنی را همراه با احساس لذت و نشاط روحی بدست خواهد آورد و در غیر این صورت در روزی که شب هنگامش بد خوابیده، روانی افسرده، ذهنی خسته و خلقی اندوهگین دارد. یک‌ثلث از عمر جوامع انسانی در حالت خواب سپری می‌شود و بدن در این مدت قوای به تحلیل رفته را مرمت کرده و برای بیداری انرژی لازم را ذخیره می‌کند و اگر کسی فکر کند خواب اتلاف وقت است و باید از آن روی‌گردان بود، تصوری عبث است. خداوند در آیه 23 سوره روم می‌فرماید: و از نشانه‌های ربوبیت خداوند خواب شما در شب برای آرامش یافتن و تلاشتان در روز برای دستیابی به رزق می‌باشد و براستی در آنچه که یادشده نشانه‌هایی وجود دارد.
چنانچه درمی‌یابیم آرامش یافتن و تلاش مجدد برای رزق از طریق استراحت و بخصوص خواب بدست می‌آید. همچنین خداوند در آیه 9 سوره النبأ می‌فرماید: خواب را مایه آسایش و استراحت قرار دادیم. پس خواب یکی از مهمترین بخش‌های زندگی هر فرد را تشکیل می‌دهد و به نوعی منبع انرژی لازم را برای فعالیت‌های روزمره فراهم می‌سازد و در این زمینه کیفیت مناسب خواب از عوامل موثر در تجدید انرژی و ریکاوری بدن می‌باشد.
همچنین از عوامل تاثیرگذار دیگر در کیفیت خواب فعالیت و ورزش می‌باشد به‌طوری‌که
ص: 385
تحقیقات گسترده‌ای گزارش کرده‌اند که افراد فعال و ورزشکار دارای عادت‌های خواب بهتر و اختلالات خواب کمتری نسبت به افراد عادی و غیر ورزشکار می‌باشند. فرضیه‌ای وجود دارد که خواب به‌عنوان منبع نگه‌دارنده انرژی عمل می‌کند و مقدار کل خواب روزانه، احتمالا ارتباط مثبتی را با سطوح انرژی مصرفی دارد. چنانکه، ارتباط احتمالی ما بین زمان کل خواب و میزان متابولیسم پایه و هزینه انرژی نیز گزارش شده است (4).
تعدادی از تحقیقات قبلی به بررسی ارتباط بین مدت خواب با شاخص‌های کالریک و شاخص توده بدنی افراد پرداخته‌اند (1 و 3 و 4). نتایج تحقیق آقای
Bjorvant
و همکارانش (2007) و تحقیق آقای‌Chaput و همکارانش (2008) نشان داد که مدت کوتاه خواب با افزایش درBMI همراه می‌باشد و متناسب با آن چاقی افزایش می‌یابد. اما ارتباط بین‌BMI ،BMR و انرژی دریافتی با کیفیت خواب افراد به‌ندرت گزارش شده است. لذا هدف تحقیق حاضر بررسی ارتباط بین‌BMR ،BMI و انرژی دریافتی با کیفیت خواب در افراد فعال و با تاکید بر دیدگاه قرآنی می‌باشد.

روش تحقیق:

آزمودنی‌ها: تحقیق حاضر از نوع همبستگی می‌باشد. جامعه آماری پژوهش حاضر را مردان فعال دانشگاه ارومیه که به‌طور مرتب 3 یا 4 جلسه در هفته و هر جلسه بیش از 90 دقیقه فعالیت ورزشی داشتند تشکیل داد از این جامعه تعداد 11 نفر مرد جوان فعال به‌عنوان آزمودنی داوطلب شرکت در پژوهش شدند. آزمودنی‌ها سالم و فاقد هر نوع بیماری بودند و هیچ‌گونه سابقه مصرف داروهای نیروزا، استروئیدی، روانگردان و خواب‌آور و مکمل‌های ورزشی نداشتند. در جدول (1) ویژگی‌های فردی و فیریولوژیک آزمودنی‌ها آورده شده است.

پروتکل تحقیق:

برای ارزیابی کیفیت خواب افراد از پرسشنامه شاخص کیفیت خواب پیتس بورگ(PSQI) استفاده شد (2). این پرسشنامه ابزاری معتبر برای ارزیابی کیفیت خواب می‌باشد و بارها با استفاده از آلفای کرونباخ مورد اعتبارسنجی قرار گرفته است (86، 0).
ص: 386
این پرسشنامه 7 سطح از خواب را در ماه گذشته اندازه‌گیری می‌کند که شامل: مدت خواب (سئوال 4)، دوره پنهان خواب (سئوال 2 و 5 الف)، وضعیت خواب (سئوال 9)، کارآیی عادت‌های خواب (نسبت سئوال 4 به سئوال 1 و 3)، اختلالات خواب (سئوال 5 ب تا 5 ج)، استفاده از داروهای خواب‌آور (سئوال 6)، اختلالات و آشفتگی‌های روزانه (سئوال 7 و 8).
امتیازات بر پایه 0 تا 3 می‌باشد و کل امتیازات بوسیله جمع امتیازات 7 سطح برآورد می‌شود و دامنه‌ای از 0 تا 21 دارد و امتیاز بیشتر از 5(PSQI< 5) نشان‌دهنده کیفیت خواب پائین می‌باشد. همچنین برای ارزیابی میزان کالری دریافتی و نیز هزینه انرژی از پرسش‌نامه‌های ویژه و روا استفاده شد.

اندازه‌گیری‌BMI ,BMR و انرژی مصرفی:

برای اندازه‌گیری متابولسیم پایه(BMR) و شاخص توده بدنی(BMI) و درصد چربی بدن از دستگاه‌Body Composition با ویژگی‌Bio Electro Impedance (مدل 3(Track ساخت کشور کره استفاده شد. برای اندازه‌گیری قد و وزن از دستگاه دیجیتالی قد(cm) و وزن(kg) سنج مدل(Seca) ساخت کشور آلمان استفاده شد. پرسش‌نامه‌ها در روز قبل از آزمایش در بین آزمودنی‌ها توزیع شد و آزمودنی‌ها در 9 صبح روز بعد در حالت ناشتا در آزمایشگاه در جهت انجام اندازه‌گیری ها حاضر شدند. در جدول (1) ویژگی‌های فردی و شاخص‌های فیزیولوژیک آزمودنیها را ملاحظه می‌کنید.

تجزیه تحلیل آماری:

برای تعیین همبستگی ما بین متغییرها از روش تحلیل آماری رگرسیون خطی‌Regression Linear و ضریب همبستگی اسپیرمن‌Spearman در سطح معنی‌داری‌P >0 ,50 استفاده شد. جهت تجزیه و تحلیل داده‌ها از نرم‌افزارSPSS نسخه 14 استفاده گردید.

نتایج:

تحلیل آماری با استفاده از تحلیل رگرسیون خطی نشان داد که: به ازای کاهش یک واحد متابولیسم پایه(BMI) ، شاخص توده بدنی(BMI) و انرژی دریافتی امتیاز کیفیت خواب به ترتیب 251، 0، 646، 0 و 184، 0 واحد کاهش داشت که این کاهش در میزان
ص: 387
متابولیسم پایه، شاخص توده بدنی و انرژی دریافتی منجر به بهبود کیفیت خواب افراد می‌گردد. تحلیل آماری با استفاده از ضریب همبستگی اسپیرمن در سطح معنی‌داری‌P >0 ,50 جدول (2)، ارتباط معنی‌دار بین افزایش کیفیت خواب با کاهش میزان متابولیسم پایه(R - 0 ,03 .P - 0 ,100) ، کاهش شاخص توده بدنی(R - 0 ,05 ,P - 0 ,100) و انرژی دریافتی(R - 0 ,63 ,P - 0 ,50) را نشان داد.
جدول (1). ویژگی‌های فردی و شاخص‌های فیزیولوژیک آزمودنیها
جدول 2. ارتباط امتیاز کیفیت خواب باBMR ،BMI و انرژی دریافتی در مردان فعال
P> 0, 50
* آزمون ضریب همبستگی اسپیرمن**
ص: 388

بحث و نتیجه‌گیری:

از نشانه‌های روشن قدرت خداوند و اسرار مرموز خلقت حکیمانه او خواب است، قرآن کریم می‌فرماید: «وَ مِنْ آیاتِهِ مَنامُکُمْ بِاللَّیْلِ وَ النَّهارِ وَ ابْتِغاؤُکُمْ مِنْ فَضْلِهِ إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یَسْمَعُونَ» (روم/ 23) یعنی: و از نشانه‌های قدرت اوست خوابیدن شما در شب و روز، تا اینکه از فضل پروردگار به طلب روزی برخیزید، در این حالت عبرتهایی است برای قومی که سخن حق را بشنوند. آن سستی را که در اول خواب به سراغ شخص خوابیده می‌آید" سنه" گویند که قرآن این خصوصیت را از خداوند عز و جل دور دانسته است: «اللَّهُ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ الْحَیُّ الْقَیُّومُ لا تَأْخُذُهُ سِنَةٌ وَ لا نَوْمٌ» (بقره/ 255)" یعنی: اللّه خدایی است که جز او خدایی نیست، او زنده است و پاینده است، نه خواب سبک او را می‌گیرد و نه خواب سنگین. خواب در قرآن آرامش انسان را تامین می‌کند، چنانکه می‌فرماید: «وَ النَّوْمَ سُباتاً» (فرقان/ 47) «وَ جَعَلْنا نَوْمَکُمْ سُباتاً» (نباء/ 9) سبات از ماده سبت بر وزن وقت به معنی: قطع شدن و تعطیل شدن و استراحت کردن است. به بیان دیگر می‌توان کیفیت خواب را تحت تاثیر عوامل مختلفی از نظر قرآن دانست که پژوهش‌های علمی از زوایای مختلف را طلب می‌کند. در تحقیق حاضر نیز بهبودی کیفیت خواب با کاهش در میزان متابولیسم پایه(BMR) ، شاخص توده بدنی(BMI) و انرژی دریافتی همراه بود. چنانکه تحقیق حاضر کاهش هر واحد در متابولیسم پایه، شاخص توده بدنی و انرژی دریافتی با کاهش در امتیاز کیفیت خواب به میزان 251، 0، 646، 0 و 184، 0 واحد به ترتیب همراه بود. و با تحقیق‌Bjorvant و همکارانش (2007) مبنی بر کاهش در مدت زمان خواب و افزایش در شاخص توده و به دنبال آن افزایش چاقی، همخوانی دارد.Chaput و همکارانش (2008) گزارش کردند که افزایش در شاخص توده بدنی با کاهش در مدت زمان خواب ارتباط معنی‌داری دارد که با نتایج تحقیق حاضر همسو می‌باشد. دلیل چنین تغییراتی در کیفیت خواب با توجه به متابولیسم پایه و شاخص توده بدنی و انرژی دریافتی احتمالا وجود یک الگوی ارتباطی‌U بین مدت خواب و وزن افراد می‌باشد به‌طوری‌که مدت خواب پایین‌تر از 6 ساعت و بالای 9 ساعت باعث افزایش در وزن
ص: 389
افراد و شاخص توده بدنی آنها می‌شود. متاسفانه در خصوص نتایج تحقیق حاضر اطلاعات اندکی در دسترس می‌باشد و سابقه پژوهشی در این زمینه ناچیز می‌باشد ولی فرمایش‌های خداوند در قران می‌تواند تائیدیه محکمی بر نتایج این تحقیق باشد و می‌توان از گفته‌های خداوند در آیه 23 سوره روم و آیه 9 سوره النبأ دریافت که انرژی از طریق خواب بازسازی می‌شود یعنی خواب منبع انرژی و بازسازی آن می‌باشد. و در تعبیر نتایج این تحقیق می‌توان گفت که کاهش در انرژی دریافتی و کاهش وزن اضافی بدن و به دنبال آن کاهش یافتن متابولیسم پایه منجر به خواب بهتر شده و آرامش انسان بیشتر می‌شود و تلاش انسان برای رزق بیشتر می‌گردد و به گفته خداوند متعال در قرآن براستی در آنچه که یادشده (مخصوصا خواب) نشانه‌هایی وجود دارد. و با این حال نتایج تحقیق حاضر می‌تواند آغازگر تحقیقات گسترده‌تر در زمینه مذکور گردد.
در مجموع نتایج تحقیق حاضر نشان می‌دهد که با کاهش میزان انرژی دریافتی و افزایش انرژی مصرفی و کاهش وزن و شاخص توده بدنی به کیفیت خواب بهتری می‌توان دست یافت این‌چنین ویژگی مورد تاکید قرآن بوده و با استفاده از فعالیت‌های ورزشی و کنترل رژیم غذایی نتایج مطلوبتری حاصل می‌گردد.
ص: 390

منابع:

ص: 391

اصول صحیح تغذیه از دیدگاه قرآن، سنت و طب‌

اشاره

حجه الاسلام دکتر علی محّمد میر جلیلی «1»، دکتر علیرضا اسلامی «2»
دکتر محمد حسن لطفی «3»، سعیده زارع «4»

چکیده:

تغذیه نادرست یکی از علل بیماریهای غیر واگیردار که از اصلی‌ترین عوامل مرگ‌ومیر و ناتوانی‌های جسمی و روحی در جهان هستند، می‌باشد. رعایت دستورهای بهداشتی در مورد خوردن و آشامیدن، یکی از عوامل سلامت، شادابی و رفع بیماریها می‌باشد، چنانچه در قرآن و سنت به آن اشاره شده است. ارائه الگوی صحیح تغذیه از دیدگاه قرآن، سنت و طب بوده تا ضمن بهره‌مندی توده مردم از نتایج این تحقیق، نورانیت علمی قرآن و اهل بیت اثبات و زمینه تقویت و رشد ایمان و سلامت جامعه بشری فراهم گردد.

نتایج:

در نظام آفرینش خوردن وسیله‌ای برای زندگی است نه آنکه زندگی ابزاری برای خوردن باشد چنانکه امام علی (ع) به آن اشاره کرده است. با توجه به بررسی رهنمودهای اسلام و متون طبی این نتیجه بدست می‌آید که تغذیه سالم، اصول ساده اما مهمی دارد که با رعایت آن می‌توان سلامت خود و جامعه بشری را تضمین کرد. این اصول عبارتند از:

[اصول تغذیه

1- اصل تنوع:

استفاده از غذاهای متنوع و گروههای گوناگون غذائی یکی از اصول اساسی تغذیه صحیح است (کراوس، ف 12، ص 343 و ف 9، ص 279) مصرف انواع غذاها می‌تواند تامین‌کننده تمامی نیازهای غذائی انسان باشد. قرآن اصل تنوع را پذیرفته (بقره، 61؛ عبس، 27- 32؛ مومنون، 19- 21) و در میان غذاها غلات را رکن غذائی
______________________________
(1). استادیار دانشگاه یزد. Email: almirjalili I gmail. com
(2). پزشک عمومی.
(3). دکترای اپیدمیولوژی، استادیار دانشگاه علوم پزشکی شهید صدوقی یزد.
(4). کارشناس تغذیه.
ص: 392
دانسته (یس، 33) و سپس میوه را بر گوشت ترجیح داده (طور، 22) و در میان گوشت‌ها بر مصرف ماهی (مائده، 96، 114؛ نحل، 14؛ فرقان، 12) تأکید خاص کرده است. از طرفی شیر و لبنیات را یکی از الطاف خداوند به انسان دانسته است. (مؤمنون 21)
در روایات اسلامی نیز به اصل تنوع توجه خاصی شده است (بحار الانوار، ج 63، ص 56 و 156 و ج 43، ص 95 و ج 59، ص 295؛ الحیاة، ج 6، ص 207) در رساله ذهبیه امام رضا (ع) نیز بصورت مبسوط آمده است. (بحار، ج 59، ص 310- 316)

2- اصل تعادل:

با توجه به گروههای غذائی، تعادل در مصرف را نیز باید رعایت نمود. (کراوس، ف 12، ص 343 و ف 9، ص 279). در قرآن (اعراف، 31 و انعام، 141) و در روایات اسلامی (بحار، ج 63، ص 58؛ مکارم الاخلاق، ص 159؛ منهج الصادقین، ج 8، ص 322) نیز به این اصل اشاره شده است. امام رضا (ع) بدن انسان را به زمینی تشبیه کردند که باید به اندازه، آبیاری و در آن آبادانی صورت گیرد. (بحار، ج 59، ص 310)

3- اصل تعدّد وعده‌های غذائی:

الگوئی غذائی صحیح است که در عین رعایت تنوع و تعادل، غذاهای روزانه در چند وعده غذائی مصرف شوند. در قرآن (مریم، 62) و در روایات اسلامی (الکافی، ج 6، ص 148؛ دانشنامه احادیث پزشکی، ص 433) بر آن تاکید شده است.
4- نتایج تحقیق نشان می‌دهد که اصول تغذیه سالم که مورد تأیید متخصصین طب و تغذیه قرار گرفته است، چهارده قرن پیش توسط قرآن کریم و منابع روایی و احادیث گفته و بیان گردیده است.
مقدمه: امروزه بیماریهای غیر واگیردار یکی از اصلی‌ترین علل مرگ‌ومیر و ناتوانی‌های جسمی و روحی در جهان هستند. براساس گزارش سازمان جهانی بهداشت در سال 2003 م، 59 خ از موارد مرگ‌ومیر سالانه و حدود نیمی از کل بار بیماری‌ها در جهان را بیماری‌های غیر واگیر از جمله بیماری‌های قلبی- عروقی، دیابت، چاقی، سرطان و بیماری‌های تنفسی تشکیل داده است. بررسی‌ها نشان می‌دهند که متاسفانه در کشور ما نیز بیماری‌های غیر واگیردار، روند رو به گسترشی را طی می‌کند. مهمترین عوامل خطر شناخته شده در بروز این بیماریها پرفشاری خون، کلسترول بالا، چاقی، بی‌تحرکی، مصرف ناکافی میوه و سبزی و بطور کلی تغذیه نادرست است. مصرف کم میوه و سبزی، عامل 19 درصد
ص: 393
از سرطان‌های دستگاه گوارش، 31 درصد از بیماری‌های قلبی و 11 درصد از سکته‌های مغزی در جهان است (1). آگاهی و سواد تغذیه‌ای نقش مهمی در پیشگیری از بیماری‌های غیر واگیر و انتخاب الگوی صحیح تغذیه‌ای براساس وضعیت اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی خانوار دارد. در این مقاله سعی شده است تا با ارایه توصیه‌های تغذیه‌ای مناسب، براساس آیات قرآنی و روایات و همچنین کتب علوم تغذیه‌ای و پزشکی، راهنمای خوبی جهت انتخاب الگوی درست غذایی برای مردم ارائه نماییم.

روش مطالعه:

این تحقیق به روش بررسی متون و گردآوری مطالب صورت می‌گیرد. با مطالعه آیات قرآنی و منابع تفسیری معتبر، روایات و متون طب، مطالب مناسب با موضوع تحقیق جمع‌آوری، سپس تنظیم و نتایج آن ارائه می‌شود.
اهداف: هدف از این تحقیق ارائه الگوی صحیح تغذیه از دیدگاه قرآن، سنت و طب بوده تا ضمن بهره‌مندی توده مردم از نتایج این تحقیق، نورانیت علمی قرآن و اهل بیت اثبات و زمینه تقویت و رشد ایمان و سلامت جامعه بشری فراهم گردد.

بحث:

اشاره

غذا علاوه بر از بین بردن حسّ گرسنگی نیازهای بدن را نیز تامین می‌کنند. این نیازها عبارتند از:
1- تأمین انرژی برای ادامه کار دستگاههای بدن.
2- تأمین مواد اولیه برای رشد و نمو بخصوص در کودکان، نوجوانان و زنان باردار.
3- ترمیم و جانشین کردن سلولها و بافت‌های مختلف بدن.
غذاها از مواد مغذی تشکیل شده‌اند و تغذیه صحیح یعنی خوردن و دریافت مقدار لازم مواد مغذی شامل کربوهیدرات‌ها، پروتئین‌ها، چربی‌ها، ویتامین‌ها، مواد معدنی و آب می‌باشند. در مورد اهمیت و نقش غذا در سلامت انسان امام رضا (ع) فرمودند: صلاح و سلامت بدن به خوراک و نوشیدنی‌ها و فساد آن نیز به آن دو وابسته است: «فإنّ صلاح البدن و قوامه یکون بالطّعام و الشّراب و فساده یکون بهما فإنّ أصلحتهما صلح البدن و إن أفسدتهما فسد البدن». (2)
ص: 394
نقش مواد مغذی در بدن عبارتند از: 1- کربوهیدراتها و چربی‌ها منابع عمده تامین انرژی هستند. 2- پروتئین‌ها نقش سازندگی دارند. 3- ویتامین‌ها و مواد معدنی در تنظیم واکنش‌های شیمیایی و اعمال حیاتی بدن نقش دارند. برخی از مواد معدنی مثل کلسیم، اجزای ساختمانی بافت‌ها را تشکیل می‌دهند. 4- آب سالم و فیبر (الیاف گیاهی) نیز از جمله اجزای یک رژیم غذایی مناسب می‌باشند.
مقدار مناسب این مواد مغذی که برای سلامت لازمند نیازهای تغذیه‌ای نامیده می‌شوند. این نیازها با توجه به شرایط جسمی، محیطی و فردی متفاوتند و براساس سن، جنس، شرایط فیزیولوژیک، اندازه بدن و میزان فعالیت فرد تعیین می‌شوند. یکی از بهترین راهها برای اطمینان از تامین نیازهای غذایی استفاده از پنج گروه اصلی غذایی است که این گروه‌ها در هرم یا مثلث غذایی گنجانده می‌شوند و توصیه می‌شود در برنامه غذایی روزانه از این گروه‌های غذایی استفاده شود .. (3)
گروههای اصلی غذایی عبارتند از:
1- گروه نان و غلات 2- گروه سبزی و میوه‌ها 3- گروه گوشت، حبوبات و جانشین‌ها 4- گروه شیر و لبنیات 5- گروه متفرقه
مقدار مورد نیاز مواد غذایی هریک از 5 گروه اصل غذایی را با واحد بیان می‌کنند که دارای یک اندازه معین است، مثلا یک واحد شیر یعنی یک لیوان شیر، یک واحد گوشت یعنی 30 گرم گوشت.

گروه نان و غلات:

این گروه غذائی تامین‌کننده انرژی، انواع ویتامین‌ها خصوصا ویتامین‌های گروه‌B ، آهن و پروتئین بدن هستند و بالاترین مقادیر کربوهیدراتها و فیبر را در خود دارند. اعضای این گروه شامل غلات (برنج، جو، گندم و ...)، انواع نان، رشته‌ها، ماکارونی، لازانیا، سبزی‌های نشاسته‌ای (سیب‌زمینی، نخودفرنگی ...) و بیسکوئیت می‌باشند. هر واحد از مواد غذائی این گروه، برابر است با 30 گرم انواع نان، نصف لیوان ماکارونی، نصف لیوان غلات، یک‌سوم
ص: 395
لیوان برنج پخته که حاوی 15 گرم کربوهیدرات، 3 گرم پروتئین، مقدار ناچیزی چربی و 80 کیلو کالری انرژی می‌باشند. (4) میزان توصیه‌شده روزانه از این گروه برای بزرگسالان 11- 6 واحد است. سبوس موجود در غلات کامل به دلیل داشتن میز غذائی می‌تواند در کاهش احتمال خطر بیماریهای قلبی، عروقی، پیشگیری از یبوست، اصلاح عملکرد روده‌ها و کاهش قند خون در افراد دیابتی مفید واقع شود.
به همین دلیل در انتخاب نوع ماده غذائی در این گروه نیاز به دقت بیشتری است. در این مورد می‌توان به نان اشاره کرد که بسته به میزان سبوس موجود در آرد ارزش غذائی بیشتری دارد مانند نان سنگک که بهتر از نان‌هایی است که با آرد سفید تهیه می‌شوند. در روایت است که پیامبر اسلام (ص) نان جو را الک نکرده (سبوس‌دار) مصرف می‌کرد. (5)
از طرفی بدلیل اینکه ویتامین‌های گروه‌B بیشتر در سبوس یا پوسته غلات قرار دارند توصیه می‌شود غلات همراه با پوسته (غلات کامل) مصرف شوند.
در اهمیت نان همان بس که چون عیسی از خداوند درخواست غذای آسمانی کرد که به‌طور معجزه بر حواریین نازل کند «قالَ عِیسَی ابْنُ مَرْیَمَ اللَّهُمَّ رَبَّنا أَنْزِلْ عَلَیْنا مائِدَةً مِنَ السَّماءِ تَکُونُ لَنا عِیداً لِأَوَّلِنا وَ آخِرِنا وَ آیَةً مِنْکَ وَ ارْزُقْنا وَ أَنْتَ خَیْرُ الرَّازِقِینَ» (6) خداوند نان و ماهی برایشان فرو فرستاد چنانچه از امام باقر (ع) نقل شده که طعام مزبور چند قرص نان و چند ماهی بود (7). قرآن در سوره یس با لحنی در مورد دانه‌ها (گندم و جو و ...) سخن می‌گوید که می‌رساند بیشترین (و نیز بهترین) تغذیه انسان از مواد گیاهی است:
«وَ آیَةٌ لَهُمُ الْأَرْضُ الْمَیْتَةُ أَحْیَیْناها وَ أَخْرَجْنا مِنْها حَبًّا فَمِنْهُ یَأْکُلُونَ وَ جَعَلْنا فِیها جَنَّاتٍ مِنْ نَخِیلٍ وَ أَعْنابٍ وَ فَجَّرْنا فِیها مِنَ الْعُیُونِ» (8): زمین مرده برای آنها آیتی است، ما آن را زنده کردیم، و دانه‌هایی از آن خارج ساختیم، که مردم از آن می‌خورند. و در آن باغهایی از نخلها و انگورها قرار دادیم و چشمه‌هایی از آن بیرون فرستادیم.
ص: 396
در جمله فَمِنْهُ یَأْکُلُونَ" با مقدم داشتن" منه" بر" یأکلون" که معمولا برای حصر می‌آید این نکته را بیان می‌کند که بیشترین (و نیز بهترین) تغذیه انسان از مواد گیاهی است آن‌چنان‌که گویی تمام غذای انسان را تشکیل می‌دهد!
رسول خدا (ص) نیز نان را بهترین غذای انسان نامید: «خیر طعامکم الخبز.» (9) و دعا می‌کرد:
«اللهم بارک لنا فی الخبز و لا تفرق بیننا و بینه" فلو لا الخبز ما صلینا و لا صمنا و لا أدینا فرض اللّه.»: «خداوندا نان را از ما مگیر زیرا اگر نان نباشد ما قدرت بر خواندن نماز و گرفتن روزه و انجام واجبات الهی را نداریم.» (10) و امام صادق (ع) قوام و بقای بدن را به نان دانست: «إنما بنی الجسد علی الخبز». (11)

گروه میوه‌ها

این گروه به دلیل داشتن ویتامین‌C ، ویتامین‌A ، فیبر و پتاسیم باید در رژیم غذائی روزانه گنجانده شوند.
میزان توصیه‌شده روزانه از این گروه برای بزرگسالان 2- 4 واحد می‌باشد که بهتر است از این مقدار یک واحد از منابع غنی ویتامین‌C (مانند مرکبات، توت‌فرنگی، کیوی) مصرف شود.
هر واحد از مواد غذائی این گروه برابر است با یک عدد میوه متوسط پرتقال، سیب، هلو، موز، لیموشیرین و نصف لیوان حبه انگور یا 15 عدد، 12 عدد گیلاس و نصف تا 4/ 3 لیوان آب میوه. این گروه به دلیل داشتن ویتامین‌ها و مواد معدنی برای مقاومت بدن در برابر بیماریها و ترمیم یا بهبود زخم‌ها و سلامت پوست و چشم ضروری می‌باشند و بدلیل داشتن فیبر بهتر است از خود میوه‌ها و نه از آب آن‌ها استفاده کنیم.
قرآن کریم در آیات فراوانی بر مصرف میوه تأکید و از میوه را بعد از نان (12) و قبل از گوشت یاد کرده: «وَ أَمْدَدْناهُمْ بِفاکِهَةٍ وَ لَحْمٍ مِمَّا یَشْتَهُونَ» (13) و نیز میوه را قبل از غذاهای پختنی ذکر کرده است (14) که از آن برتری نان بر میوه و نیز برتری غذاهای طبیعی چون میوه بر غذاهای پختنی چون گوشت و ... برداشت می‌شود. قرآن بر مصرف سه میوه خرما، انگور و زیتون
ص: 397
عنایت ویژه دارد و از درخت زیتون به‌عنوان شجره مبارکه (درخت پر برکت) یاد کرده است: «شَجَرَةٍ مُبارَکَةٍ زَیْتُونَةٍ.» (15)
غذاشناسان و دانشمندان بزرگی که سالیان دراز از عمر خود را در راه مطالعه خواص گوناگون میوه‌ها صرف کرده‌اند معتقدند کمتر میوه‌ای است که برای بدن انسان از نظر غذایی به اندازه این سه میوه، مفید و مؤثر باشد. (16) قند فراوانی که در خرما وجود دارد از سالمترین قندها است که حتی در بسیاری از موارد مبتلایان به بیماری قند نیز می‌توانند براحتی از آن استفاده کنند. با پیشرفت دانش پزشکی و غذاشناسی اهمیت دارویی" خرما" نیز به ثبوت رسیده است. در خرما کلسیم که عامل اصلی استحکام استخوانها است وجود دارد و نیز فسفر وجود دارد که از عناصر اصلی تشکیل‌دهنده مغز و مانع ضعف اعصاب و خستگی است، و قوه بینایی را می‌افزاید. و نیز پتاسیم موجود است که فقدان آن را در بدن علت حقیقی زخم معده می‌دانند، و وجود آن برای ماهیچه‌ها و بافتهای بدن بسیار پرارزش است. دانشمندان در خرما سیزده ماده حیاتی و پنج نوع ویتامین کشف کرده‌اند که آن را به صورت یک منبع غذایی غنی و بسیار پرارزش درآورده است. (17)
به همین دلیل در روایات اسلامی نیز روی این ماده غذایی تأکید فراوان دیده می‌شود، از علی (ع) نقل شده که فرمود: «کل التمر فان فیه شفاء من الادواء» خرما بخور که شفای بیماریها است" (18) و نیز روایت‌شده که در بسیاری از اوقات، غذای علی (ع) را نان و خرما تشکیل می‌داد. و در روایت دیگر می‌خوانیم:" خانه‌ای که در آن خرما نیست اهل آن خانه در واقع گرسنه‌اند"! (19).
در آیات سوره مریم آمده است که خداوند مریم را در آن بیابان که فاقد وسیله بود هنگامی که عیسی را به دنیا آورده بود از رطب تازه روزی داد: «وَ هُزِّی إِلَیْکِ بِجِذْعِ النَّخْلَةِ تُساقِطْ عَلَیْکِ رُطَباً جَنِیًّا فَکُلِی وَ اشْرَبِی وَ قَرِّی عَیْناً» و تنه‌ی درخت خرما را به سوی خود تکان بده تا بر تو رطب تازه‌ی چیده فرو ریزد. پس بخور و بیاشام و دیده روشن دار.» (20) و این اشاره‌ای است به
ص: 398
اینکه یکی از بهترین غذاها برای مادری که فرزند به دنیا آورده رطب تازه است، و حتی در روایاتی که ذیل آیه آمده می‌خوانیم بهترین دارو برای چنین زنان همین میوه است. (21)
و اما در مورد" انگور" به گفته دانشمندان غذاشناس بقدری عوامل مؤثر دارد که می‌توان گفت، یک داروخانه طبیعی است. علاوه بر این انگور از نظر خواص، بسیار نزدیک به شیر مادر است، یعنی یک غذای کامل محسوب می‌شود. انگور دو برابر گوشت، در بدن حرارت ایجاد می‌کند، و علاوه بر این ضد سم است، برای تصفیه خون، دفع رماتیسم، نقرس، و زیادی اوره خون، اثر درمانی مسلمی دارد، انگور معده و روده را لایروبی می‌کند، نشاط آفرین و برطرف‌کننده اندوه است، اعصاب را تقویت کرده، و ویتامینهای مختلف موجود در آن به انسان نیرو و توان می‌بخشد.
انگور علاوه بر اینکه غذای بسیار پرارزشی است قدرت میکرب‌کشی قابل ملاحظه‌ای دارد و حتی عامل مؤثری برای مبارزه با بیماری سرطان است. (22) در حدیثی از پیامبر (ص) آمده است که انگور بهترین میوه است: «خیر فاکهتکم العنب.». (23)
شهاب بن عبد ربّه از امام صادق (ع) سؤال کرد: حقّ زن بر همسرش چیست؟ فرمود: باید غذای او را تأمین کند ... گفت: گوشت؟ فرمود: هر سه روز یک‌بار، یعنی هر ماه ده‌بار، نه بیش‌ازاین ... و از میوه‌های مورد استفاده عموم باید برای نانخوران خود بخرد. (24)

گروه سبزی‌ها:

گروه سبزی‌ها به علت داشتن فیبر، ویتامین‌A ، ویتامین‌C ، فولات و پتاسیم از اهمیت زیادی برخوردار است. بهتر است به منظور حفظ ویتامین‌ها و مواد معدنی، سبزی‌ها را بصورت خام مصرف کرد. همچنین می‌توان از انواع جوانه‌ها مثل جوانه گندم و جوانه ماش به تنهائی یا همراه با سالاد و سوپ استفاده کرد. جوانه‌ها سرشار از ویتامین‌E هستند که در پیشگیری از سرطان و ناراحتی‌های قلبی و عروقی نقش مفیدی دارد. مصرف این گروه همراه با غذا به دلیل داشتن ویتامین‌C ، میزان جذب آهن را افزایش داده و باعث کاهش میزان کم‌خونی و فقر آهن می‌گردد. سبزی‌ها منبع غنی از فولات و پیریدوکسین (ویتامین(B 6 هستند که نقش کلیدی در متابولیسم هموسیتئین به عهده دارند. کمبود این
ص: 399
ویتامین‌ها موجب افزایش هموسیتئین و درنتیجه افزایش خطر سکته قلبی، سکته مغزی، عوارض قلبی عروقی می‌شود. میزان توصیه‌شده روزانه از این گروه برای بزرگسالان 3 تا 5 واحد می‌باشد که بهتر است یک واحد آن از منابع غنی ویتامین‌A (مانند جعفری، کدو حلوائی، هویج) تامین شود.
هر واحد از مواد غذائی این گروه برابر است با نصف لیوان سبزی پخته، یک لیوان سبزی خام، یک لیوان سبزی خام برگ‌دار، یک عدد گوجه‌فرنگی.
به دلیل احتمال وجود آلودگی‌های انگلی و باکتریائی باید نکات بهداشتی را در شستشو و مصرف سبزی‌ها رعایت نمود.
در منابع اسلامی نیز بر مصرف سبزی‌ها سفارش شده است. قرآن کریم ابّ (سبزی) را خوراک انسان و حیوان دانسته «فَأَنْبَتْنا فِیها حَبًّا وَ عِنَباً وَ قَضْباً وَ زَیْتُوناً وَ نَخْلًا وَ حَدائِقَ غُلْباً وَ فاکِهَةً وَ أَبًّا مَتاعاً لَکُمْ وَ لِأَنْعامِکُمْ» (25) و از سیر و پیاز و بقل (سبزی) سخن به میان آورده است: «مِنْ بَقْلِها وَ قِثَّائِها وَ فُومِها وَ عَدَسِها وَ بَصَلِها». (26)
ائمه معصومین (ع) نیز به مصرف سبزی اهمیت می‌دادند. برای امام علی (ع) هرگاه غذا می‌آوردند همراه با سبزی خوردن بود (27) و قارچ را زیاد دوست می‌داشت. (28) امام صادق (ع) زینت سفره را در وجود سبزی می‌دانست. (29) رسول خدا (ص) می‌فرمود: «إذا دخلتم بلدا فکلوا من بقله و بصله یطرد عنکم داءه» (30): به هر منطقه که وارد شدید از سبزی و پیاز آن مصرف کنید تا بیماری آنجا به شما سرایت نکند. امام رضا (ع) و امام هادی (ع) بر سفره‌ای که در آن سبزی نبود حاضر نمی‌شدند. (31)
گروه شیر و لبنیات: این گروه مهم‌ترین منبع تامین کلسیم، فسفر، پروتئین و انواع ویتامین‌های گروه‌B و ویتامین‌A می‌باشند. با اینکه بسیاری از مواد غذائی کلسیم دارند اما فرآورده‌های لبنی مثل شیر، ماست و پنیر، بخش اصلی نیاز به کلسیم قابل جذب در رژیم غذایی روزانه ما هستند. میزان توصیه‌شده روزانه از این گروه مواد غذائی برای بزرگسالان 2- 4 واحد است. مصرف محصولات لبنی علاوه بر پیشگیری از پوکی استخوان و ایجاد
ص: 400
مجموعه مقالات قرآن و طب ج‌4 449
تراکم بالای استخوانی، در تقویت سیستم ایمنی، کاهش سرطان کولون و کاهش خطر بیماری‌های قلبی عروقی مؤثر می‌باشند. شیر حاوی ویتامین‌D است که به جذب کلسیم در روده کوچک کمک می‌نماید. بهتر است به جای نوشابه‌های گازدار، شیر یا دوغ مصرف شود. از طرفی بهتر است جهت پیشگیری از اضافه وزن و چاقی از انواع شیر و لبنیات کم چرب استفاده کرد. هر واحد از مواد غذائی این گروه برابر است با یک لیوان شیر، یک لیوان ماست، دو لیوان دوغ، نصف لیوان کشک، نصف لیوان بستنی.
قرآن کریم بر مصرف لبنیات تأکید دارد و آن را یکی از نعمت‌های الهی بر بندگان می‌داند: «وَ إِنَّ لَکُمْ فِی الْأَنْعامِ لَعِبْرَةً نُسْقِیکُمْ مِمَّا فِی بُطُونِها وَ لَکُمْ فِیها مَنافِعُ کَثِیرَةٌ وَ مِنْها تَأْکُلُونَ» و برای شما در چهارپایان عبرتی است، شما را از شیر آنها سیراب می‌کنیم و برای شما در آنها منافع فراوانی است و از گوشت آنها می‌خورید.» (32)
در کلام معصومین (ع) شیر سبب رویش گوشت و تقویت بدن و زور بازو و عاملی در بهبودی زخم‌های پیشرفته شمرده شده است. (33)
گروه گوشت و حبوبات: مواد غذائی این گروه تامین‌کننده پروتئین، آهن، روی، منیزیوم، فسفر و ویتامین‌های‌B 21 وB 6 می‌باشد. گوشت‌ها، غنی از پروتئین‌های ارزشمند که حاوی اسیدهای آمینه ضروری برای بدن نظیر هیستیدین، ایزولوسین و ... و همچنین اسیدهای چربی نظیر اسید لینولئیک می‌باشند. اما به علت دارا بودن اسیدهای چرب اشباع و کلسترول، مصرف متعادل آن توصیه می‌شود. می‌توان با مصرف مواد غذائی حاول ویتامین‌C مثل میوه‌ها جذب آهن موجود در این گروه را افزایش داد. مصرف زیاد و مداوم گوشت‌های قرمز به دلیل داشتن چربی و سدیم بالا توصیه نمی‌شود. (34) به همین جهت امام رضا (ع) از خوردن گوشت چرب و نیز مصرف زیاد گوشت منع کرد: «نهی فیه عن التّعب و أکل اللّحم داسما و الإکثار منه.» (35) برای پرهیز از مصرف چربی زیاد می‌توان از گوشت‌های کم‌چرب، مرغ و ماهی استفاده نمود. مصرف 2 تا 3 بار ماهی در هفته به دلیل داشتن اسیدهای چرب مفید (امگا 3) توصیه می‌شود.
ص: 401
خوردن ماهی بقدری در اسلام مهم است که در حال احرام حج که شکار و مصرف حیوانات صحرایی تحریم‌شده، صید حیوانات دریایی (ماهی) و مصرف آن‌ها حلال است: «أُحِلَّ لَکُمْ صَیْدُ الْبَحْرِ وَ طَعامُهُ مَتاعاً لَکُمْ وَ لِلسَّیَّارَةِ وَ حُرِّمَ عَلَیْکُمْ صَیْدُ الْبَرِّ ما دُمْتُمْ حُرُماً». (36) از اینکه قرآن خوردن از صیدهای صحرایی را در حال احرام جایز ندانسته ولی ماهی را حلال شمرده است می‌توان برتری خوراک ماهی را بر غذاهای گوشتی دیگر برداشت کرد. (37) در اسلام به مصرف پرندگان توصیه‌شده و روایات فراوانی در این زمینه موجود است که طبرسی آن‌ها را نقل کرده است. (38)
انسان‌ها در مصرف گوشت‌ها روش مختلفی دارند، از یک طرف پیروان بودا هیچ حیوانی را حلال نمی‌دانند، و از طرف دیگر بعضی از غربی‌ها از خوردن هیچ گوشتی باک ندارند. ولی اسلام راهی میانه را رفته، از بین گوشتها هر گوشتی که طبیعت معتدل انسانها آن را پاکیزه و مطبوع می‌داند، در تحت عنوان کلی «طیبات» حلال کرده است. قرآن می‌فرماید:" أُحِلَّ لَکُمُ الطَّیِّباتُ"* (39): چیزهای پاکیزه بر شما حلال شده است.
هدف اسلام از این حکم آن بوده که بشر برطبق فطرت زندگی کند، چون بشر به خوردن گوشت برطبق فطرت خود علاقمند است، و نیز فطرتا برای فکر صحیح و طبع مستقیم که از تجویز هر چیزی که نوعا ضرر دارد، و یا مورد نفرت طبع است امتناع می‌ورزد، احترام قائل است. اسلام دین فطرت است چنانچه قرآن به آن تصریح کرده است. (40)
قرآن اصل مصرف گوشت را پذیرفته است و خام‌خواری صرف را نمی‌پذیرد لذا در موارد مختلفی از گوشت به‌عنوان یکی از نعمت‌های خداوند به انسان یاد کرده است؛ مثلا در مورد گوشت ماهی می‌گوید: «وَ ما یَسْتَوِی الْبَحْرانِ هذا عَذْبٌ فُراتٌ سائِغٌ شَرابُهُ وَ هذا مِلْحٌ أُجاجٌ وَ مِنْ کُلٍّ تَأْکُلُونَ لَحْماً طَرِیًّا .. .. وَ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ.» دو دریا یکسان نیستند: این یکی شیرین، لطیف (و) نوشیدنش گواراست، و آن یکی، شور و تلخ است، ولی شما از هر دو گوشت تازه می‌خورید شاید شکرگزار باشید." (41)
ص: 402
از این آیه استفاده می‌شود که خام‌خواری و تحریم گوشت، مورد قبول اسلام نیست و در تغذیه باید به سراغ گوشت تازه رفت. (42)
از طرف دیگر مصرف حبوبات به دلیل داشتن فیبر بالا توصیه می‌شود. همچنین مخلوطی از حبوبات و گوشت می‌تواند تامین‌کننده پروتئین مورد نیاز باشد. سویا به دلیل داشتن پروتئین بالا در این گروه قرار می‌گیرد. استفاده از کنجاله سویا خصوصا همراه با مقداری گوشت توصیه می‌شود. استفاده زیاد و مداوم از کنجاله سویا به تنهائی می‌تواند منجر به کم‌خونی شود.
ماهی کیلکا یک منبع غنی از پروتئین با کیفیت خوب و ارزان قیمت است و به دلیل اینکه با استخوان خورده می‌شود منبع خوبی از کلسیم به‌شمار می‌آید. میزان توصیه‌شده روزانه گروه گوشت و حبوبات 2- 3 واحد می‌باشد. (43) هر واحد از این گروه با 30 گرم گوشت قرمز، سینه، دل و جگر، یک عدد تخم‌مرغ و نصف لیوان حبوبات پخته برابر است.
گروه متفرقه: این گروه شامل چربی‌ها مانند روغن‌ها، کره، خامه، سرشیر، مغزها و انواع شیرینی‌ها و مواد قندی مثل مربا، شربت، قند و شکر و نوشابه‌های گازدار می‌باشد. برخلاف پنج گروه اصلی غذائی که باید در برنامه غذائی روزانه مصرف شوند توصیه می‌شود افراد بزرگسال از این گروه غذایی کمتر استفاده کنند. کودکان سنین مدرسه و نوجوانان که به دلیل رشد به انرژی بیشتری نیاز دارند می‌توانند از چربی‌ها و مغزها که انرژی بالایی دارند در حد اعتدال استفاده نمایند.
در روایات اسلامی آمده است که امام رضا (ع) بر مصرف سیر و گوشت پرندگان و میوه سفارش می‌کرد ولی شیرینی کم مصرف می‌نمود. (44) در اسلام از میان انواع شیرینی نیز بر شیرینی‌های طبیعی چون عسل و خرما تأکید شده است. (45) امام عسکری (ع) یکی از اصحابش را از از مصرف کعک (نانی که از روغن و شکر سازند) نهی کرد. (46)

نتیجه‌گیری:

الگوی صحیح غذائی یا تغذیه صحیح اصول ساده اما مهمی دارد که با رعایت آنها می‌توان سلامت خود را تضمین کرد. این اصول عبارتند:
ص: 403
1- اصل تنوع (استفاده از انواع غذاها):
استفاده از غذاهای متنوع و مختلف یکی از اصول اساسی تغذیه صحیح است. از آنجا که هر غذا خواص خاص خود را داراست و می‌تواند یکسری از نیازهای غذائی روزانه شخص را برآورد کند، مصرف انواع غذاها می‌تواند تامین‌کننده تمامی نیازهای غذائی باشد. رسول خدا غذای فاضل و ارزشمند را غذایی دانست که مشتمل بر نان و گوشت و خرما (میوه) باشد. «یا علی اصنع لأهلک طعاما فاضلا ثم قال من عندنا اللحم و الخبز و علیک التمر». (47) امام صادق «ع» فرمود: اسراف و زیاده‌روی دو چیزی است که مایه تباهی مال شود و به بدن آسیب برساند. از ایشان سؤال شد: پس بخل و تنگ‌گیری در زندگی چیست؟ فرمود: خوردن نان و نمک درحالی‌که توانایی بر خوردن چیزهایی غیر آن داری. گفته شد: پس میانه‌روی چیست؟ فرمود: نان و گوشت و شیر و سرکه و روغن، زمانی این یک و زمانی آن یک (48).
جمله اخیر امام به تعدد و تنوع غذایی اشاره دارد.
2- اصل تعادل (مصرف مقدار مناسب غذاها):
علاوه بر تنوع غذائی می‌بایست تعادل در مصرف را نیز رعایت نمود یعنی از یک نوع غذا به مقدار زیاد و غذاهای دیگر به مقدار بسیار کم استفاده نکرد. (بعنوان مثال مصرف زیاد گوشت و مصرف کم نان می‌تواند الگوی غلط غذایی باشد.) در منابع اسلامی به این نکته توجه ویژه شده است. از یکسو سفارش‌شده که گوشت مصرف شود و ترک آن از چهل روز بیشتر نشود «عن أمیر المؤمنین (ع) قال علیکم باللّحم فإنّه ینبت اللّحم و من ترک اللّحم أربعین یوما ساء خلقه.» (49) و از سوی دیگر سفارش‌شده که در تمام چهل روز گوشت مصرف نکنیم. «قال رسول اللّه (ص): من أکل اللحم أربعین صباحا قسا قلبه.» (50) امام علی (ع) سفارش می‌کرد: «شکم خود را گورستان حیوانات نکنید» یعنی زیاد گوشت مصرف نکنید. (51) و در یک کلام شعار اسلام چنین است: «کُلُوا وَ اشْرَبُوا وَ لا تُسْرِفُوا» (52): بخورید و بیاشامید، ولی (در مصرف) زیاده‌روی و اسراف نکنید.
ص: 404
3- تعداد وعده‌های غذائی: الگوی غذائی صحیح است که در عین رعایت تنوع و تعادل، غذاهای روزانه در چند وعده غذائی تقسیم شده باشد. تعداد وعده‌های غذائی بسته به سن و شرایط فیزیولوژیک شخص (مثل بیماری) متفاوت است. برای مثال بهترین تعداد وعده غذائی برای یک بزرگسال سالم، سه وعده غذائی اصلی و 2- 3 وعده میان وعده است.
تقسیم غذا در وعده‌های غذائی، موجب می‌شود تا جذب بهتر و بیشتری از مواد مغذی موجود در آن صورت پذیرد.

ماخذ:

( (1)- انجمن تغذیه ایران، راهنمای رژیم درمانی، تهران، انستیتو تحقیقات تغذیه‌ای و صنایع تغذیه‌ای کشور، 1373 ش، ص 2.)
( (2)- مجلسی، علامه محمد باقر، بحار الانوار، چاپ دوم، مؤسسه الوفاء، بیروت، 1403 ق، ج 59، ص 316.)
( (3)-
Kathleen mahan, sylvia escott - stump, krauses food and nutrition therapy, 21 e, 8002, page 972
) ( (4)- گروه مؤلفان انجمن تغذیه ایران زیر نظر فریبا شیخ، راهنمای رژیم درمانی، تهران، نشر سالمی، چاپ دوم، 1382 ش، ص 412.)
( (5)- طباطبائی، تفسیر المیزان، ترجمه محمد باقر موسوی همدانی، انتشارات اسلامی، قم، چاپ پنجم، 1374 ش، ج 6، ص 469.)
( (6)- سوره مائده، 114.)
( (7)- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، دار الکتب الإسلامیه، تهران، چاپ اول، 1374 ش، ج 5، ص 130.)
( (8)- قرآن مجید، سوره یس، آیات 33- 35.)
( (9)- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، دار الکتب الإسلامیه، تهران، چاپ اول، 1374 ش، ج 11، صص 172- 176.)
( (10)- طبرسی، حسن، مکارم الأخلاق، چاپ چهارم، انتشارات شریف رضی، قم، 1370 ش، ص 154؛ ری شهری، محمد، موسوعة الأحادیث الطبیة، تحقیق مرکز بحوث دار الحدیث، چاپ اول، انتشارات دار الحدیث، قم، 1425 ق- 1383 ش ج 2، ص 557.)
( (11)- نمازی شاهرودی، علی، مستدرک سفینة البحار، انتشارات اسلامی جامعه مدرسین، قم، 1418 ق/ 1377 ش، ج 3، ص 13.)
ص: 405
( (12)- قرآن مجید، سوره نحل، آیه 11.)
( (13)- قرآن مجید، سوره طور، آیه 22.)
( (14)- قرآن مجید، سوره یس، آیات 33- 35.)
( (15)- قرآن مجید، سوره نور، آیه 35.)
( (16)- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، دار الکتب الإسلامیه، تهران، چاپ اول، 1374 ش، ج 11، ص 173.)
( (17)- پاک‌نژاد، سید رضا، اولین دانشگاه و آخرین پیامبر، انتشارات کتابفروشی اسلامیه، تهران، 1349، ج 7، ص 65.)
( (18)- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، دار الکتب الإسلامیة، تهران، چاپ اول، 1374 ش، ج 11، ص 174.)
( (19)- مکارم، همان منبع.)
( (20)- قرآن مجید، سوره مریم، آیات 25- 26.)
( (21)- قمی، عباس: سفینة البحار، چاپ اول، انتشارات آستان قدس رضوی، مشهد، 1418 ه ق، ج 1، ص 125.)
( (22)- پاک‌نژاد، سید رضا، اولین دانشگاه و آخرین پیامبر، انتشارات کتابفروشی اسلامیه، تهران، 1349، ج 7، صص 101 و 142.)
( (23)- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، دار الکتب الإسلامیة، تهران، چاپ اول، 1374 ش، ج 11، صص 172- 176.)
( (24)- حکیمی، محمد رضا، الحیاة، ترجمه احمد آرام، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، تهران، 1380 ش، ج 6، ص 207.)
( (25)- قرآن مجید، سوره عبس، آیات 27- 31.)
( (26)- قرآن مجید، سوره بقره، آیه 61.)
( (27)- مجلسی، علامه محمد باقر، بحار الانوار، چاپ دوم، مؤسسه الوفاء، بیروت، 1403 ق، ج 63، ص 200.)
( (28)- مجلسی، همان، ص 232.)
( (29)- مجلسی، همان، ص 200.)
( (30)- حکیمی، محمد رضا، الحیاة، ترجمه احمد آرام، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، تهران، 1380 ش، ج 6، ص 209.)
ص: 406
( (31)- مجلسی، علامه محمد باقر، بحار الانوار، چاپ دوم، مؤسسه الوفاء، بیروت، 1403 ق، ج 63، ص 200؛ طبرسی، حسن، مکارم الأخلاق، چاپ چهارم، انتشارات شریف رضی، قم، 1370 ش، ص 176.)
( (32)- قرآن مجید، سوره نحل، آیه 68.)
( (33)- مجلسی، علامه محمد باقر، بحار الانوار، چاپ دوم، مؤسسه الوفاء، بیروت، 1403 ق، ج 59، ص 282.)
( (34)- گروه مترجمان انتشارات تیمورزاده، چهل مبحث برگزیده از اصول طب داخلی هاریسون، تهران، نشر تیمورزاده- نشر طیب، بهار 1385 ش، فصل 226، ص 533.)
( (35)- مجلسی، علامه محمد باقر، بحار الانوار، چاپ دوم، مؤسسه الوفاء، بیروت، 1403 ق، ج 59، ص 312.)
( (36)- سوره مائده، آیه 96.)
( (37)- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، دار الکتب الإسلامیة، تهران، چاپ اول، 1374 ش، ج 5، ص 87.)
( (38). طبرسی، حسن، مکارم الأخلاق، چاپ چهارم، انتشارات شریف رضی، قم، 1370 ش، ص 160- 161.)
( (39)- سوره مائده، آیه‌های 4 و 5.)
( (40)- علامه طباطبائی، المیزان، ترجمه محمد باقر موسوی همدانی، انتشارات اسلامی، قم، 1374 ش، ج 5، ص 294- 300.)
( (41)- قرآن مجید، سوره فاطر، آیه 12.)
( (42)- قرائتی، محسن، تفسیر نور، نشر مرکز فرهنگی درسهایی از قرآن، تهران، چاپ یازدهم، 1383 ش، ج 9، ص 483.)
( (43)- گروه مؤلفان انجمن تغذیه ایران، راهنمای رژیم درمانی، تهران، نشر سالمی، چاپ دوم، 1382 ش، ص 67.)
( (44)- مجلسی، علامه محمد باقر، بحار الانوار، چاپ دوم، مؤسسه الوفاء، بیروت، 1403 ق، ج 59، ص 314.)
( (45)- مجلسی، همان، منبع، ص 281.)
( (46)- طبرسی، فضل بن الحسن، إعلام الوری بأعلام الهدی، قم، مؤسسه آل البیت (ع) لإحیاء التراث، 1417 ق، ص 373.)
( (47)- مجلسی، علامه محمد باقر، بحار الانوار، چاپ دوم، مؤسسه الوفاء، بیروت، 1403 ق، ج 43، ص 95.)
ص: 407
( (48)- حکیمی، محمد رضا، الحیاة، ترجمه احمد آرام، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، تهران، 1380 ش، ج 6، ص 206)
( (49)- مجلسی، علامه محمد باقر، بحار الانوار، چاپ دوم، مؤسسه الوفاء، بیروت، 1403 ق، ج 63، ص 58.)
( (50)- علامه مجلسی، همان منبع، ج 63، ص 58 و ج 59، ص 294.)
( (51)- کاشانی، ملا فتح اللّه، تفسیر منهج الصادقین، انتشارات کتابفروشی علمی، تهران، 1336 ش، ج 8، ص 322؛ کاشف الغطاء، جعفر، کشف الغطاء، دفتر تبلیغات اسلامی حوزه قم، قم، چاپ اول، بی‌تا، ج 1، ص 117.)
( (52)- قرآن مجید، سوره اعراف، آیه 31.)

کتابنامه:

1- انجمن تغذیه ایران، راهنمای رژیم درمانی، تهران، انستیتو تحقیقات تغذیه‌ای و صنایع تغذیه‌ای کشور، 1373 ش.
2- پاک‌نژاد، سید رضا، اولین دانشگاه و آخرین پیامبر، نشر کتابفروشی اسلامیه، تهران، 1349.
3- حکیمی، محمد رضا و ...، الحیاة، ترجمه احمد آرام، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، تهران، 1380 ش.
4- ری شهری، محمد، موسوعة الأحادیث الطبیة، تحقیق مرکز بحوث دار الحدیث، چاپ اول، انتشارات دار الحدیث، قم، 1425 ق- 1383 ش.
5- طبرسی، حسن، مکارم الأخلاق، چاپ چهارم، انتشارات شریف رضی، قم، 1370 ش.
طبرسی، فضل بن الحسن، إعلام الوری بأعلام الهدی، قم، مؤسسه آل البیت (ع) لإحیاء التراث، 1417 ق.
6- علامه طباطبائی، تفسیر المیزان، ترجمه محمد باقر موسوی همدانی، انتشارات اسلامی، قم، چاپ پنجم، 1374 ش.
ص: 408
7- قرائتی، محسن، تفسیر نور، نشر مرکز فرهنگی درسهایی از قرآن، تهران، چاپ یازدهم، 1383 ش.
8- قمی، عباس: سفینة البحار، تحقیق مجمع البحوث الإسلامیة، چاپ اول، نشر آستان قدس رضوی، مشهد، 1418 ه ق.
9- کاشانی، ملا فتح اللّه، تفسیر منهج الصادقین، نشر کتابفروشی علمی، تهران، 1336 ش.
10- کاشف الغطاء، جعفر، کشف الغطاء، دفتر تبلیغات اسلامی حوزه قم، قم، چاپ اول، بی‌تا.
11- گروه مؤلفان انجمن تغذیه ایران زیر نظر فریبا شیخ، راهنمای رژیم درمانی، تهران، نشر سالمی، چاپ دوم، 1382 ش.
12- گروه مترجمان انتشارات تیمورزاده، چهل مبحث برگزیده از اصول طب داخلی هاریسون، تهران، نشر تیمورزاده- نشر طیب، بهار 1385 ش.
13- مجلسی، علامه محمد باقر، بحار الانوار، چاپ دوم، مؤسسه الوفاء، بیروت، 1403 ق.
14- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، دار الکتب الإسلامیه، تهران، چاپ اول، 1374 ش.
15- نمازی شاهرودی، علی، مستدرک سفینة البحار، انتشارات اسلامی جامعه مدرسین، قم، 1418 ق/ 1377 ش.
ص: 409